بازنمایی تمثیل «بیت عنکبوت» در متون ادب فارسی

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات، دانشگاه قم، قم، ایران.

2 استادیار زبان و ادبیات فارسی پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق(ع)

چکیده

یکی از شیوه‌های بلاغی در سخن، استفاده از تمثیل است. قرآن کریم نیز بسیار از تمثیل، استفاده کرده است. تمثیل بیت عنکبوت یکی از مشهورترین تمثیل­های ساده و محسوس قرآنی برای استدلال و اقناع است. در قرآن کریم، عمل کسانی که به غیر خدا و بت­ها تکیه کرده‌اند، به بیت عنکبوت تشبیه شده که سست‌ترین خانه است. تمثیل بیت عنکبوت در ادبیات فارسی نیز بازتاب فراوانی دارد و سخنوران فارسی از این تمثیل قرآنی بسیار استفاده کرده و در ساخت و پرداخت تصاویر بلاغی به شیوه‌های گوناگون بهره برده‌اند. در این مقاله با هدف آشنایی با بازتاب این تمثیل در ادب فارسی و شناخت چگونگی استفادۀ شاعران از تمثیل عنکبوت، به‌روش توصیفی تحلیلی، بیش از چهل اثر ادبی را بررسی و نقش عنکبوت را در آن‌ها تحلیل کرده‌ایم. در این تحلیل داده‌های تحقیق با توجه به کارکرد اصلی، دسته‌بندی شده و به کارگیری عنکبوت در نقش‌های نمادین، مشبه‌به، حضور در فرهنگ عامه و نجوم بررسی شده است. نتیجۀ تحقیق نشان می‌دهد که شاعران در مدح، وصف، پند و اندرز و توصیف اشخاص و حیوان و احوال گوناگون از تشبیه بیت عنکبوت یا نام عنکبوت استفاده کرده‌اند. عنکبوت در بیان شاعران و سخنوران هم جنبۀ مثبت دارد و هم منفی. در جنبۀ مثبت عنکبوت مشبه‌به و نمادی از رازپوشی، تلاش برای رزق، نمونه‌ای از موجودات ضعیف روزی خورنده، قانع و گوشه‌گیر و مشبه‌به عشق است. از دیدگاه منفی، عنکبوت نمادی از کم‎همتی و سستی و ناتوانی، حقارت در هدف، مظهر دنیا و تعلقات آن، فریبکار و زورگو و نماد آرزو و حرص است. شاعران در تصویرسازی نیز از نام و ویژگی‌های ظاهری عنکبوت استفاده کرده و آن را مانند خورشید و شیشۀ شکسته دانسته و نمونه‌ای برای تشبیه احوال، مایۀ عبرت و پرهیز از غرور دانسته‌اند. در فرهنگ عامه نیز باورهایی دربارۀ عنکبوت و تار آن در ایران و دیگر ملل وجود دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Representation of the Allegory of the Spider's Web in Persian Literature

نویسندگان [English]

  • Mahmoud Mehravaran 1
  • Mahdi Eslami 2
1 member of Persian Language and Literature, Faculty of Literature, University of Qom, Qom, Iran.
2 Assistant Professor of Persian Language and Literature, Imam Sadiq Institute of Islamic Sciences (A.S.).
چکیده [English]

One of the rhetorical methods is the use of allegory. The Holy Qur’an has used a lot of allegories. The allegory of the spider is one of the most famous, simple, and tangible Qur’anic allegories for reasoning and persuasion. In the Holy Qur’an, the actions of those who rely on others (including the idols) but God are compared to a spider's web, which is the weakest house. The allegory of the spider's house has had many reflections in Persian literature as well, and Persian orators have used this Qur’anic allegory a lot and used it in various ways in creating rhetorical images. In this article, which aims to familiarize the readers with the reflection of this allegory in Persian literature and to understand how poets use it, we have analyzed more than forty literary works and the role of spider in them. In this analysis, the research data has been categorized according to the main function, and the use of spiders in symbolic roles, as vehicles, and their presence in popular culture and astronomy have been investigated. The result of the research shows that poets have used the simile of a spider's web or the name of a spider in praise, description, advice, and description of people, animals, and various situations. The spider has both positive and negative aspects in the language of poets and orators. On the positive side, the spider is the vehicle for and a symbol of concealment, striving for sustenance, an example of a weak creature that eats food, content and aloof, and is likened to love. From a negative point of view, the spider is a symbol of laziness and weakness, being inferior in achieving one's purpose, the embodiment of this world and its belongings, a deceitful and tyrannical creature, and a symbol of desire and greed. Poets have also used the name and appearance of the spider in the illustration and considered it like the sun and broken glass and believed that it is an example to analogize different moods of humans, and the cause of learning a lesson and avoiding arrogance. In popular culture, there are also beliefs about spiders and their webs in Iran and other nations.

کلیدواژه‌ها [English]

  • spider
  • spider's web
  • allegory
  • the cave of Thawr
  • imagery
  1. - قرآن کریم، ترجمۀ آیت‌الله مکارم شیرازی، شرکت چاپ و انتشارات اسوه.

    1. اعتصامی، پروین (1389)، دیوان، تهران: انتشارات آدینۀ سبز.
    2. امینی، امیر قلی، (1389) فرهنگ عوام، ویراست جدید، تهران: انتشارات مازیار.
    3. انوری، علی بن محمد (1372)، دیوان انوری، به اهتمام محمد تقی مدرس رضوی، چاپ سوم، انتشارات علمی و فرهنگی.
    4. اوحدی مراغه‌ای (1375)، کلیات اوحدی، به کوشش سعید نفیسی، چاپ دوم، انتشارات امیر کبیر.
    5. اهلی شیرازی (1369)، دیوان اشعار، به اهتمام حامد ربانی، چاپ دوم، انتشارات کتابخانۀ سنایی.
    6. بابکی، محمد (1378)، «خانۀ بی‌بنیاد»، مجلۀ بشارت، شمارۀ 12، مرداد و شهریور.
    7. بهار، محمدتقی ملک الشعرا (1390)، دیوان اشعار، تهران، انتشارات نگاه.
    8. جامی، نورالدین عبدالرحمان (1378)، دیوان، دو جلد، مقدمه و تصحیح اعلاخان افصح زاد، دفتر نشر میراث مکتوب.
    9. خاقانی شروانی (1373)، دیوان ، به کوشش ضیاء الدین سجادی، چاپ چهارم، انتشارات زوّار.
    10. خاتقانی شروانی (1387)، تحفه العراقین، به کوشش علی اصغر صفری آق قلعه، نشر میراث مکتوب.
    11. خرمشاهی، بهاء الدین (1381)، دانشنامۀ قرآن ج1، انتشارات دوستان و ناهید.
    12. خواجو کرمانی (1374)، دیوان، تصحیح سهیلی خوانساری، چاپ سوم، انتشارات پاژنگ.
    13. دیوان منسوب به امام علی (1385)، ترجمۀ سید فضل الله میرقادری، شیراز، انتشارات نوید.
    14. رحمانی، نصرت (1392)، مجموعۀ اشعار، تهران، انتشارات نگاه.
    15. سلمان ساوجی (1389)، کلیات، تصحیح عباسعلی وفایی، انتشارات سخن.
    16. سعدی (1369)، گلستان، به تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، انتشارات خوارزمی.
    17. سعدی (1372)، بوستان، به تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، انتشارات خوارزمی.
    18. سعدی (1388)، کلیات سعدی، براساس نسخۀ فروغی، انتشارات ماهرنگ.
    19. سلمان ساوجی (1389)، کلیات، تصحیح عباسعلی وفایی، انتشارات سخن.
    20. سنایی غزنوی (1374)، حدیقه الحقیقه، تصحیح مدرس رضوی، انتشارات دانشگاه تهران.
    21. سنایی غزنوی (بی تا)، دیوان اشعار، به اهتمام مدرس رضوی، انتشارات سنایی.
    22. سیف فرغانی (1364)، دیوان اشعار، تصحیح ذبیح الله صفا، انتشارات فردوسی.
    23. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1370)، صور خیال در شعر فارسی، چاپ چهارم، انتشارات آگاه.
    24. شمیسا، سیروس (1369)، فرهنگ تلمیحات، تهران، انتشارات فردوس.
    25. شمیسا، سیروس (1879)، فرهنگ اشارات، تهران، نشر میترا.
    26. شهیدی، سید جعفر (1387)، شرح لغات و مشکلات دیوان انوری، چاپ چهارم، انتشارات علمی و فرهنگی.
    27. صائب تبریزی (1387)، دیوان، به کوشش محمد قهرمان، چاپ چهارم، انتشارات علمی و فرهنگی.
    28. طباطبایی، سید محمد حسین (1387)، تفسیر‌المیزان، ترجمۀ سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
    29. ظهیرالدین فاریابی (1381)، دیوان، تصحیح و تحقیق امیرحسین یزدگردی، نشر قطره.
    30. عبدالرزاق اصفهانی، جمال‌الدین (1391)، دیوان کامل، تصحیح حسن وحید دستگردی، چاپ دوم، انتشارات کتابخانۀ سنایی.
    31. عرفی شیرازی (1378)، کلیات، به کوشش محمد ولی الحق انصاری، انتشارات دانشگاه تهران.
    32. عطار نیشابوری (1383الف)، منطق الطیر، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ اول، انتشارات سخن.
    33. عطار نیشابوری (1383 ب)، مصیبت نامه، به تصحیح نورانی وصال، چاپ ششم، انتشارات زوار.
    34. عطار نیشابوری (1386)، دیوان اشعار، تصحیح محمد تقی تفضّلی، چاپ دوازدهم، انتشارات علمی و فرهنگی.
    35. فتوحی، محمود (1385)، بلاغت تصویر، انتشارات سخن.
    36. فرخی سیستانی (1371)، دیوان، چاپ چهرن، انتشارات زوار.
    37. فروم، اریک.(1385). زبان از یاد رفته. تهران: فیروزه.
    38. قلی پور زیبد، طاهره و محمد شایگان مهر و محمد جعفری (1398)، «نمادشناسی حیوانات در امثال قرآن»، مجلۀ علوم قرآن و حدیث، سال پنجاه و یکم، شمارۀ پیاپی 103، صص 193-216.
    39. کلیات دیوان شمس تبریزی (1370)، با مقدمه جلال الدین همایی، به اهتمام منصور مشفق، چاپ نهم، انتشارات صفی علیشاه.
    40. گریس، ویلیام جوزف. (1382). ادبیات و بازتاب آن. تهران: فروزش.
    41. مدبّری، محمود (1370)، شرح احوال و اشعار شاعران بی‌دیوان در قرن‌های سه تا پنج هجری قمری، چاپ اول، تهران، نشر پانوس.
    42. مصفا، ابوالفضل (1381)، فرهنگ اصطلاحات نجومی، چاپ سوم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    43. ممتحن، مهدی و فاطمه قربانی (1393)، «نماد عنکبوت و زنبور عسل در قرآن و مثنوی»، فصلنامۀ مطالعات قرآنی، سال پنجم، شمارۀ 17، صص 157-172.
    44. لغت نامۀ دهخدا (1377)، چاپ دوم، دورۀ جدید، انتشارات دانشگاه تهران.
    45. محتشم کاشانی، کمال‌الدین(1387)،دیوان، با تصحیح و مقدمه اکبر بهداروند، چاپ اول، تهران: نگاه
    46. مسعود سعد (1364)، دیوان، تصحیح مهدی نوریان، (دو جلد) اصفهان: انتشارات کمال.
    47. معزی نیشابوری (1393)، دیوان، تصحیح محمدرضا قنبری، انتشارات زوار.
    48. منوچهری دامغانی (1375)، دیوان، به کوشش محمد دبیر سیاقی، چاپ دوم، انتشارات زوّار.
    49. مولوی، جلال‌الدین (1363)، کلیات شمس تبریزی، با تصحیحات و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر، انتشارات امیر کبیر.
    50. مولوی، جلال‌الدین (1372)، مثنوی معنوی، دفتر اول، با شرح کریم زمانی،انتشارات اطلاعات.
    51. مولوی، جلال‌الدین (1373)، مثنوی معنوی، دفتر دوم، با شرح کریم زمانی،انتشارات اطلاعات.
    52. مولوی، جلال‌الدین (1374)، مثنوی معنوی، دفتر سوم، با شرح کریم زمانی،انتشارات اطلاعات.
    53. مولوی، جلال‌الدین (1378)، مثنوی معنوی، دفتر ششم، با شرح کریم زمانی،انتشارات اطلاعات.
    54. مونیک دوبوکور (1373)، رمزهای زنده جان، ترجمه جلال ستاری، چاپ اول، نشر مرکز.
    55. نادرپور، نادر (1381)، مجموعۀ اشعار، تهران: انتشارات نگاه.
    56. ناصر خسرو(1378)، دیوان اشعار، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، انتشارات دانشگاه تهران.
    57. نصر الله منشی، (1371) ترجمۀ کلیله و دمنه، تصحیح و توضیح مجتبی مینوی، چاپ دهم، انتشارات امیرکبیر
    58. نظامی گنجوی (1373)، هفت پیکر، با تصحیح و توضیحات برات زنجانی، انتشارات دانشگاه تهران.
    59. نظامی گنجوی (1374)، لیلی و مجنون، با تصحیح و توضیحات برات زنجانی، انتشارات دانشگاه تهران.
    60. نظامی گنجوی (1387)، احوال و آثار و شرح مخزن الاسرار، برات زنجانی، انتشارات دانشگاه تهران.
    61. وحشی بافقی (1363)، کلیات، چاپ دوم، انتشارات جاویدان.
    62. هدایت، صادق (1383)، فرهنگ عامیانۀ مردم ایران، چاپ پنجم، تهران: نشر چشمه.
    63. همایی، جلال‍الدین (1370)، معانی و بیان، تهران: مؤسسه نشر هما.