واسازی و چالش‌های آن در تعامل با متن قرآنی بررسی موردی سوره توحید

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه تربیت مدرس، تهران

2 پژوهشگر پسادکتری گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه تربیت مدرس، تهران

چکیده

واسازی(Deconstruction) در اشکال گوناگون ظاهر می­شود: گاهی یک موضع فلسفی است، گاهی یک استراتژی سیاسی و فکری و گاهی نیز یک شیوه خوانش است، اما به‌طور کلی از دو زاویه قابل بررسی است: 1. واسازی به عنوان ابزار تحلیل متن که به تفکیک و جداسازی عناصر اساسی یک ساختار از یکدیگر به‌منظور کشف روابط این عناصر و شناخت تناقض­ها و نقاط ضعف و قوت آن ساختار به‌شکلی هرمی و از کل به‌جزء می­پردازد. 2. واسازی به‌عنوان یک مکتب انتقادی و یک جریان فلسفی و ایدئولوژیک در واکنش به ساختارگرایی. این جریان انتقادی - فلسفی از دیدگاه دریدا کنکاشی دائمی در سیاق متن و تزلزل و تفکیک در تمامی معانی بخصوص معنی حقیقت است که منشأ و مبنای خود را از لوگوس (Logos) دریافت می­کند و تناقض، نسبی­گرایی، تکثر و تعدد معنی و باز بودن کامل متن برای تمامی احتمالات و معانی را برملا می‌سازد و بر این اساس، با خالی ساختن متن از مؤلفه­های خارجی از جمله بافت و سیاق و مؤلف و تاریخ و... هر گونه حد و مرز، قداست و ثبات را از متن می­زداید و دوگانگی­ها و اصول ثابت و حقیقت آن را نادیده می­انگارد. این شیوه خوانش متن علیرغم تفاوت­های اصولی و گسترده خاستگاه آن با بستر فرهنگی و شرایط خاص جوامع اسلامی، توسط برخی از اندیشمندان اسلامی در خوانش متون اسلامی به‌کار گرفته می‌شود. در مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی با استفاده از رویکردی معرفت­شناسانه، ضمن روش­شناسی خوانشِ واساز و مبانی فلسفی و زبانی آن، به این مهم پرداخته­ایم که افسار گسیختگی رابطه میان دال و مدلول، چالش بزرگی را در حوزه متن قرآنی (در اینجا سوره مبارکه توحید) به‌وجود می­آورد که ناشی از تفاوت فاحش دو نوع جهان­بینی است. واسازی یک ایدئولوژی بشری است که با مرکزگرایی و مطلق­محوری توحید، هماهنگی ندارد، بلکه دقیقا نقطه مقابل اندیشه توحیدی و دینی است. بنابراین برخلاف دیدگاه واسازی مبنی بر تقدم ارزشی "نوشتار" بر "گفتار" و مرگ مؤلف و تعدد معنایی، ما در متن قرآن کریم به‌عنوان هم "کتاب" و هم "کلام" الهی، بیش از آن‌که با تعدد معنی روبرو باشیم، با عمق، گستره و لایه­های معنایی مواجه هستیم که در ضمن نظامی خاص و با قصدمندی بیان شده و برخلاف پیش کشیدن "غیاب" در واسازی، "حضور" و "غیاب" در متن مرکزگرای قرآنی همزمان به تناسب سطح ادراک خواننده به‌طور محسوسی جلوه­گر است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Deconstruction and Its Challenges in Interaction with the Qur’anic Text: A Study of Surah Tawhid

نویسندگان [English]

  • Khalil Parvini 1
  • Seyed Hossein Hosseini Gooshki 2
1 Professor of the Department of Arabic Language and Literature, Tarbiat Modares University, Tehran
2 Department of Arabic Language and Literature, Tarbiat Modares University, Tehran
چکیده [English]

Deconstruction manifests itself in various forms: sometimes it is a philosophical position, sometimes it is a political and intellectual strategy, and sometimes it is a way of reading, but in general it can be examined from two angles: 1- deconstruction as a tool for textual analysis which separates the basic elements of a structure from each other in order to discover the relationships of these elements and to identify the contradictions and strengths and weaknesses of that structure, in a pyramidal manner and from whole to part. 2- deconstruction as a critical school and a philosophical and ideological current in response to structuralism. From Derrida's point of view, this critical-philosophical current is a constant exploration of the context of the text and hesitation and separation in all meanings, especially the meaning of truth, which derives its origin from Logos, and reveals contradiction, relativism, plurality, multiplicity of meanings, and the complete openness of the text to all possibilities and meanings, and accordingly, by emptying the text of external components such as context, author, history, etc., it removes any boundaries, sacredness, and stability from the text and ignores dualities and fixed principles and its truth. This method of reading the text, despite its fundamental and wide differences in origin with the cultural context and special conditions of Islamic societies, is used by some Islamic thinkers in reading Islamic texts. The present article, using descriptive-analytical method, employs an epistemological approach, in addition to the methodology of deconstruction reading and its philosophical and linguistic foundations, deals with the important issue of unbridling the relationship between the signifier and the signified, creates a great challenge in the field of Qur’anic text (here Surah Tawhid) which is due to the stark difference between two types of worldviews. Deconstruction is a human ideology that is not in harmony with the centralism and absolutism of monotheism, but is exactly the opposite of monotheistic and religious thought. Thus, contrary to the deconstructionist view that the value of "writing" takes precedence over "speech" and the death of the author and the multiplicity of meanings, in the text of the Holy Qur’an, as both the divine "book" and "word", rather than observing the multiplicity of meaning, we see the depth, breadth, and layers of meaning that are expressed through a specific and deliberate system, and in contrast to the precedence of "absence" in deconstruction, "presence" and "absence" in the centralist text of the Qur’an are simultaneously and proportionate to readers' level of perception noticeable.

کلیدواژه‌ها [English]

  • deconstruction
  • Derrida
  • transcendental signified
  • decentralization
  • Qur’anic text
  1. منابع

- قرآن کریم

  1. نهج­البلاغه
  2. آجیلیان مافوق، محمد مهدی و عباس اسماعیلی زاده و سید کاظم طباطبائی پور، (1397ش)، نوشتاری بودن زبان قرآن در مقایسه با شاخصه­های دیسکورس­های گفتاری و نوشتاری، مجله آموزه­های قرآنی دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره28، صص105-132.
  3. آلموند، یان، (1390ش)، تصوف و ساختارشکنی؛ بررسی تطبیقی آراء دریدا و ابن عربی، ترجمه فریدالدین رادمهر، تهران، نشر کتاب پارسه.
  4. ابراهیمی دینانی، غلامحسین، (1400ش)، یگانه­ای چندگونه، تهران، طرح نو.
  5. ابن عربی، محیی الدین، (1422ق)، تفسیر ابن عربی، ج2، تحقیق: سمیر مصطفی رباب، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
  6. پاکتچی، احمد، (1387ش)، مطالعه معنا در سنت اسلامی، نامه پژوهش فرهنگی، دوره 9، شماره 3 - شماره پیاپی 35، صص 121-155.
  7. تایسُن، لُیس، (1392ش)، نظریه‌های نقد ادبی معاصر، ترجمه مازیار حسین زاده و فاطمه حسینی، تهران، نگاه امروز.
  8. دریدا، (1396ش)، نوشتار و تفاوت، ترجمه عبدالکریم رشیدیان، تهران، نشر نی.
  9. سجودی، فرزان، (1387ش)، مسئله روش در نشانه شناسی: از روش شناسی اثبات­گرا (پوزیتیویستی) تا روش شناسی پیدایشی، مجموعه مقالات سومین هم اندیشی، نشانه شناسی هنر به کوشش: فرهاد ساسانی، تهران، فرهنگستان هنر.
  10. سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، (1987م)، الاتقان فی علوم القرآن، ط1، تقدیم و تعلیق: مصطفی دیب­البغا، دمشق – بیروت، دار ابن کثیر.
  11. شیخ صدوق، (1275ق)، عیون اخبار الرضا، تهران، چاپ سنگی.
  12. صالحی نیا، مریم، (1394ش)، قدسیت و ساختار، تهران، نشر نگاه معاصر.
  13. عبد الرحیم طحان، محمد، (2017م)، المنهجیة التفکیکیة فی تحلیل الخطاب القرآنی دراسة تحلیلیة نقدیة، دانشگاه قطر.
  14. عدّاس، کلود، (1388ش)، ابن عربی سفر بی بازگشت، ترجمه فرید الدین رادمهر، چاپ دوم، تهران، انتشارات نیلوفر.
  15. غزالی، محمد، روضة الطالبین و عمدة السالکین، (لا تا)، تصحیح شیخ محمد بخیت، بیروت، دارالنهضة.
  16. فلاح­پور، مجید، (1389ش)، مبانی، اصول و روش تفسیری ملاصدرا، تهران، انتشارات حکمت.
  17. قونوی، صدرالدین محمد، (1385ش)، الفکوک، ترجمه و تصحیح محمد خواجوی، چاپ دوم، تهران، انتشارات مولی.
  18. قیطوری، عامر، (1382ش)، ساخت شکنی به عنوان گزاره ای مثبت، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، صص 92-99.
  19. کلینی، محمّد بن یعقوب، (1365ش)، الکافی، ط 4، طهران، دار الکتب الإسلامیة.
  20. محمدی عسکرآبادی، فاطمه و مهدی ملک ثابت و یدالله جلالی پندری، (1392ش)، تجلیات الهی در نگاه تفسیری ابن عربی از سوره توحید و بازتاب آن در ادب عرفانی فارسی، فصلنامه پژوهشهای ادبی – قرآنی، سال اول، شماره سوم.
  21. المجلسی، الشیخ محمد باقر، (1983م)، بحار الانوار، ج92، دار إحیاء التراث العربی، ط3، بیروت.
  22. مطهری، مرتضی، (1369ش)، ختم نبوت، تهران، صدرا.
  23. ملاصدرا، (1397ش)، مفاتیح الغیب، ترجمه محمد خواجوی، چاپ هفتم، تهران، مولی.
  24. -----، (1998م)، تفسیر القرآن الکریم سورة الفاتحة، الطبعة الثانیة، بیروت، دار التعارف.
  25. نصر، سید حسین، (1400ش)، تفسیر معاصرانه قرآن کریم، ج1، چاپ سوم، تهران، نشر سوفیا.
  26. نیشابوری، نظام­الدین حسن بن محمد، (1416ق)، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج6، تحقیق: شیخ زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیة.
  27. هُلدکرافت، دیوید، (1391ش)، سوسور نشانه­ها، نظام و اختیاری بودن، ترجمه سپیده عبدالکریمی، تهران، نشر علمی.
  28. 28. Derrida,(1976), of Grammatology, Translated by Gayatri Spivak, John Hopkins University press.