بررسی مشابهات لفظی قرآن کریم براساس رویکرد تاریخ ادبی هرمنوتیک

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشکده مطالعات قرآنی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

 
امروزه یکی از رویکردهای نوین در نقد ادبی، رویکرد تاریخ ادبی هرمنوتیکی است که  به جای سرگذشت مؤلف و متن، «تـاریخ خواننـدگان مـتن» یـا «تاریخ ادبیات مخاطبان» را پیشنهاد می دهد. براساس این رویکرد، مورخ ادبـی، کار خود را بیشتر بر شرایط درک و دریافت متن ادبی متمرکز می کنـد تا بر شرایط آفرینش آن و با این مبنا، به نگارش سرگذشت یک متن پس از تولد و سپس به بررسی حرکت آن در طول تاریخ می پردازد.
از دیگر سو، دسته‏ای از آیات قران کریم هستند که از آن ها با نام مشابه لفظی(یا متشابهات لفظی) یاد می­کنند؛ این آیات دارای الفاظ شبیه به هم بوده که از جهات مختلف با یکدیگر شباهتی سؤال برانگیز دارند. در این راستا، پژوهش حاضر درصدد پاسخ به این سوال است که اینگونه آیات، در موقعیت‏های مختلف تاریخی چه نقشی بازی کرده‏اند و حضورشان در تاریخ، چگونه است؟ در حقیقت نسبت متن این آیات، با ذوق و سلیقه دوره‏های مختلف چگونه است؟ آیا متن این آیات، در گذر زمان، پرسش‏های مختلفی را طرح می‏کند؟ آیا نسل‏های مختلف در مکالمه با آن پرسش‏های تازه‏ای را مطرح نموده‏اند؟
بررسی تاریخ ادبی هرمنوتیکی آیات مشابه قرآن کریم، حاکی از آن است که مردمان هر دوره، با توجه به شرایط زمانی و مکانی خویش و نیز افق انتظاراتشان از متن مقدس قرآن کریم، مواجهه های مختلف با این آیات داشته­اند و از آنجا رویکردها و خـوانش هـای گونـاگونی از این آیات، پدیـدار شـده اسـت. نوشتار حاضر با بررسی نگارش­های به دست آمـده از این آیات، به معرفی انواع رویکردها در مواجهه با این آیات پرداخته و خوانندگان را بر مبنای نوع خوانشی که از این آیات دارند، دسته بندی نموده است.



 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Investigating Verbal Similarities of the Holy Qur'an based on Hermeneutic Literary History Approach

نویسنده [English]

  • zahra mohagheghian
تهران
چکیده [English]

Abstract
Today, one of the new approaches to literary critique is the approach of literary history of hermeneutics that emphasizes the history of "text readers" or "the history of literature of the audience" instead of the history of the author and the text. According to this approach, the literary historian, rather than focusing on the context of the creation of the text, focuses more on the conditions for the understanding and the reception of the literary text. Thus, this approach concerns itself with the writing of the story of a text after its birth and then studying its trajectory throughout the history.
On the other hand, there are Qur'anic ayahs known as verbally similar (or verbal Mutashabihat) that have similar words that are surprisingly similar to each other in various respects. The present research seeks to answer the question of how these ayahs played a role in different historical situations and how has their historical presence been? In fact, how are the text of these ayahs related to the taste ruling over different periods?  Does the text of these ayahs ask different questions in different eras? Have different generations raised new questions in their dialogue with these ayahs?
The study of the literary history of hermeneutics of these Qur'anic ayahs indicates that the people of each period, according to their temporal and spatial conditions, as well as their expectations from the sacred text of the Holy Qur'an, have had different perceptions from such ayahs through which different approaches to and various readings of these ayahs have emerged. The present paper reviews and examines the approaches to dealing with these ayahs, and then classifies readers based on the type of their reading of these ayahs.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Jakobson's model
  • Coulmas's taxonomy
  • thanks and praise
  • the Qur'an
  • Linguistics

مراجع

  1.  الابیارى‏، ابراهیم، (1405)، الموسوعة القرآنیة، بی جا: موسسة سجل العرب
  2.  آیدین، محمدمصطفی،(2001)، تحقیق دره التنزیل و غره التاویل، مکه: جامعه ام القری.
  3. الاطرش، عطیه، (1997)، دراسات فی کتب المتشابه اللفظی، عمان: الجامعه الاردنیه.
  4. الانصاری، زکریا،(1983)، فتح الرحمان بکشف ما یلتبس فی القران، بیروت: دارالقران الکریم
  5. الزرکشى، ‏محمد بن عبد الله،(1408)، البرهان فی علوم القرآن‏ ، بیروت‏: دار المعرفة
  6. الزید، ابراهیم بن عبدالعزیز،(1430)، البلاغه القرانیه فی الایات المتشابهات من خلال کتاب ملاک التاویل، الریاض: دارالکنوز اشبیلیا.
  7. اسعدی و همکاران، (1389)، آسیب‏شناسی جریان‏های تفسیری، قم: پژوهشگاه حوزه  و دانشگاه.
  8. اهوراکی، زهره، (1385)، حکمت تفاوت تعابیر در آیات متشابه لفظی، رساله کارشناسی ارشد، دانشگاه قم
  9. ابن جماعه،محمد بن ابراهیم،(1420)، کشف المعانی فی المتشابه المثانی، السعودیه: دارالشریف.
  10. ابن جماعه، بدرالدین،(1410)، کشف المعانی فی المتشابه من المثانی، تحقیق عبدالجواد خلف، پاکستان، جامعه الدراسات الاسلامیه.
  11. ابن جزری، محمد بن محمد ، (بی تا)، النشر فی القراءات العشر، تحقیق علی محمد الضباع، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  12. ابن جزى غرناطى، محمد بن احمد، (1416)، التسهیل لعلوم التنزیل‏، بیروت‏: شرکت دار الارقم بن ابى الارقم.
  13.  ابن دقیق‏العید، محمدبن علی(بی تا)، احکام‏الاحکام شرح عمده الأحکام، بیروت: دار الکتاب العلمیه.
  14. ابن عاشور، محمد بن طاهر، (بی تا)، التحریر والتنویر، بی نا، بی جا.
  15. ---------------------، (1420)، التحریر والتنویر، بیروت: مؤسسه تاریخ عربی.
  16. ابن عقیل الهمدانی،(1384)، شرح ابن عقیل، مصر: المکتبة التجاریة الکبرى، چاپ : الرابعة عشرة
  17. ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم،( 1393)، تاویل مشکل القرآن، دار التراث.
  18. ابن قتیبیه، عبدالله بن مسلم،(1384)، مشکل القران، ترجمه محمد حسن بحری بیناباج، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی.
  19. ابن ندیم، محمدبن اسحاق، (1994)، الفهرست لابن الندیم، بیروت:دارالمعرفه.
  20. ابن هشام، جمال الدین،(1964)، مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب، تحقیق دکتر مازن مبارک و محمد علی حمد الله، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  21. ابوحیان اندلسی ، محمد بن یوسف،(1420)، البحر المحیط فى التفسیر، بیروت:  دار الفکر
  22. ابوزینه، منصور محمد،(2002)،  الحذف و الذکر فی المتشابه اللفظی، عمان: الجامعه الاردنیه،رساله ماجیستر.
  23. ------------- و عزیزی کیا، غلامعلی و روحانی نژاد، مجتبی، (1385)،  روش های تفسیر، تهران: پژوهشکده حوزه و دانشگاه و سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی.
  24. باحویرث، تهانی بنت سالم بن أحمد،(1428)، أثر دلاله السیاق القرانی فی توجیه معنی المتشابه اللفظی، رساله مقدمه لنیل لدرجه الماجیستر، المملکة العربیة السعودیة: جامعه أم القری.
  25. البقاعی، برهان الدین ابراهیم بن عمر،(1969)، نظم الدرر فی تناسب الایات و السور، القاهره: مکتبه ابن تیمیه.
  26. بنت‏الشاطی، عائشه عبدالرحمان(1404)، الاعجازالبیانی للقران و مسائل ابن‏الازرق، القاهره: دارالمعارف.
  27. توحیدلو، اکبر، (1389)، جمله‌شناسی قرآن: با تکیه بر تقدیم و تاخیر عبارات، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی،   ‎
  28. التهانوی، محمدعلی بن علی، (1984/1404)، کشاف اصطلاحات الفنون، استانبول: دار قهرمان.
  29. الجرجانى‏، عبدالقاهربن عبدالرحمن،(1422)، أسرارالبلاغة فی‏علم‏البیان‏، بیروت‏: دارالکتب العلمیة.
  30. ---------------------------- ‏،(1422)، دلائل الإعجاز فی علم المعانی‏، بیروت: دار الکتب العلمیة
  31. جوادی آملی، عبدالله، (1384)، تسنیم، قم: انتشارات اسراء.
  32. الجبالی، محمد رجائی أحمد، (2012)، توجیه المتشابه اللفظی بین الغرناطی و المسامرائی، رساله مقدمه لنیل لدرجه الدکتوراه، کوالالامپور، جامعه مالایا.
  33. حاجى خلیفه، بی تا، کشف الظنون، لبنان: دار إحیاء التراث العربی.
  34. حسن، عباس، (1973)، النحو الوافی، القاهره: دارالمعارف.
  35. حسینی، بی بی زینب و رضایی کرمانی، محمدعلی،(1387)، پژوهشی در آیات متشابه لفظی قرآن کریم، «مجله مطالعات اسلامی»، شماره 81/3. 
  36. الخضری،محمدالامین،(1989)، من اسرار الحروف الجر فی القران، القاهره: مکتبه وهبه
  37. خضیر، محمد احمد،(2010)، الترکیب و الدلاله و السیاق، القاهره: مکتبه الانجلو.
  38. خطیب الاسکافی، ابو عبدالله، (1422)، درة التنزیل وغرة التاویل، تحقیق؛ محمد مصطفی آیدین، جامعه ام القری.
  39. خطیب، عبدالکریم، (بی تا)، التفسیر القرآنی للقرآن، بی نا.
  40. الزبیاری، محمدنوری صابر،(2014)، المتشابه اللفظی فی القران الکریم، بلاغه ایجاز الحذف، الاردن: دارمجدلاوی.
  41. زرقانی، محمد عبدالعظیم،(1990)، مناهل العرفان فی علوم القرآن، قاهره: دار احیاء الکتب العربیه.
  42. الزرکشی، ‏محمد بن عبد الله،(1418)، البرهان فی علوم القرآن‏ ، بیروت‏: دار المعرفة
  43. الزرکلی، خیرالدین، (1980)، الاعلام قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء، بیروت : دار العلم للملایین، الطبعه الخامسه.
  44. ساروی، پریچهر(1384)، بررسی کتاب‏های متشابه‏القران و شیوه نویسندگان آن‏ها، «بینات»، شماره48.
  45. السامرائی، محمد فاضل صالح، (2009)، دراسه المتشابه اللفظی من آی التنزیل فی کتاب ملاک التأویل، عمان: دار عمان، الطبعه الثانیه
  46. السامرائی، ابراهیم، (1385)، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل للشریف الرضی، «مجله الکتاب العربی»، شماره20.
  47. السامرائی، فاضل الصالح،(2010)، من اسرار البیان القرانی، عمان: دارالفکر.
  48. ------------------،(1987)، معانی النحو، مطبعه التعلیم العالی فی الموصل.
  49. ----------------------، (بی تا)، الاسئله و الاجوبه المفیده فی لطائف بعض الایات، بی جا.
  50. سلوی، محمد العوی،(1419)، الوجوه و النظائر فی القرآن الکریم، بیروت: دارالشروق.
  51. سید رضى، محمد بن الحسین شریف، (1414)، ‏ نهج البلاغة، قم: هجرت
  52. السیوطی، جلال الدین ،(1421)، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت: دار ابن کثیر.
  53. ------------------ ، (2000)، ترتیب سور القرآن، بیروت‏: دار و مکتبة الهلال‏
  54. الشثری:الح عبدالله محمد ،(1422)، المتشابه اللفظی فی القران و اسراره بلاغیه، رساله مقدمه لنیل لدرجه الدکتوراه، ریاض:کلیه الملک خالد العسکریه.
  55. الشتیوی، محمد،(2011)، التغیر الدلالی و اثره فی فهم النص القرانی، بیروت: لبنان
  56. صالح، لبیب محمد جبران،(2009)، المتشابه اللفظی فی القران، دراسه مقارنه بین الاسکافی و الغرناطی، عمان: دارالفاروق
  57. الصامل، محمدبن علی‏بن محمد، (1422)، من بلاغه‏المتشابه‏اللفظی فی‏القران‏الکریم، الریاض: دار اشبیلیا.
  58. الصدر، محمد باقر،(1987)، دروس فی الاصول، بیروت: انتشارات دارالکتب اللبنانی.
  59. عدنان، محمد زرزور، (بی تا): متشابه القرآن دراسة موضوعیة، دمشق، مکتبة دار الفتح،
  60. عوض، احمدعبده،(2010)، المحکمات و المتشابهات فی القران، القاهره، دارالحرم بالتراث
  61. الغرناطی، ابن زبیر،(1405)، ملاک التاویل، بیروت: دارالنهضه العربیه.
  62. فتاحی زاده، فتحیه،(1387)، حکمت اختلاف فعلی آیات متشابه لفظی، «مجله تحقیقات علوم قران و حدیث»، شماره اول.
  63. فتوحی رود معجنی، محمود،(1387)، نظریه تاریخ ادبیات، تهران: سخن.
  64. ----------------------و وفایی، محمد افشین،(1388)، مخاطب شناسی حافظ در سده های هشتم و نهم هجری بر اساس رویکرد تاریخ ادبی هرمنوتیک، فصلنامه پژوهشی نقد ادبی، سال دوم، شماره 6:126-71.
  65. القاضی، محمد محمود،(1430)، المتشابه اللفظی فی القران، القاهره: جامعه حلوان.
  66. قرشی، سید علی اکبر،(1377)، تفسیر احسن الحدیث، تهران: بنیاد بعثت
  67. الکرمانی، محمود بن حمزه،(1418)، البرهان فی متشابه القرآن‏، المنصوره: دار الوفاء چاپ: دوم‏.
  68.  ------------------ ، (بی تا)، اسرار التکرار، دار الوفاء.
  69. الکلاس:لاح الدین الخلیل ،(2001)، المتشابه فی فهم القران، دارالبشائر.
  70. لاشین، عبدالفتاح،(1403)، من اسرار التعبیر القرانی، شرکه مکتبات عکاظ .
  71. محققیان، زهرا، (1394)، سیاق شناسی آیات متشابه لفظی قرآن کریم: مورد مطالعه سور حمد و بقره، دانشگاه اصفهان، رساله دکتری رشته علوم قرآن و حدیث.
  72. ------------و همکاران، (1395)، چگونگی کارکرد انواع قرائن سیاقی در تفسیر آیات متشابه لفظی، دانشگاه پیام نور کاشان: مجله پژوهشی پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شماره 7.
  73. ------------------، (1394)، نقش و کارکرد علم سیاق و دانش لغت در بازنگری آیات متشابه لفظی، دانشگاه اصفهان: مجله علمی پژوهشی پژوهش های زبانشناختی قرآن کریم، سال سوم، شماره اول:ص114-93.
  74. معرفت، محمد هادی،(1309)، التمهید، قم: تمهید
  75. -----------------،(1384)، علوم قرآنی، چاپ دوم، قم: مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی تمهید.
  76. مشاهره، مشهور، (1114)، المتشابه اللفظی فی القران الکریم(دراسه نقدیه بلاغیه)، اردن: عالم الکتب الحدیث.
  77. المطعنی، عبدالعظیم ابراهیم محمد،(1413)، خصائص‏التعبیرالقرانی و سماته‏البلاغیه، القاهره: مکتبه وهبه.
  78. مقاتل بن سلیمان، بلخی، (1381)، الاشباه و النظائر فی القرآن الکریم (کلمات مشترک و هم معنا در قرآن کریم)، ترجمه محمد روحانی، محمدعلوی مقدم، تهران:علمی و فرهنگی، چاپ سوم.
  79. نامور مطلق، بهمن،(1387)، یائوس و ایزر: نظریه دریافت، پژوهشنامه فرهنگستان هنر، شماره اول:110-93.
  80. واعظی، احمد،(1390)، نظریه تفسیر متن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  81.  الهمذانى، عبد الجبار بن احمد، بی تا، متشابه القرآن،‏ القاهرة: مکتبة دارالتراث‏.
  82. یاسین، خلیل، (1388)، اضواء علی متشابهات القرآن، بیروت.
    1. Harland, Richard.(1999) :literary Theory from Plato to Barthes: An Introductory History . London.
    2. Sinai, Nicolai (2010), The Qurʾan as Process  , printed in (The Qurʾān in Context: Texts and Studies on the Qurʾan), Edited by Angelika Neuwirth Nicolai Sinai Michael Marx , LEIDEN : BOSTON ,V 6,p 407-441.

Witztum ,Joseph. Variant Traditions, Relative Chronology, and the Study of Intra-Quranic Parallels, printrd in (Islamic History and Civilization), Edited by Hinrich Biesterfeldt , Sebastian Gunther & Wadad Kadi, LEIDEN : BOSTON 

فصلنامه پژوهش‌های ادبی - قرآنی
دوره 6، شماره 1 - شماره پیاپی 21
اردیبهشت 1397
صفحه 43-71

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار