جلوه هایی از کارکرد آیرونی در نظام بلاغی قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه کوثر بجنورد

2 دکترای زبان و ادبیات فارسی، کارشناس پژوهش دانشگاه کوثر بجنورد

چکیده

 
آیرونی یا وارونه­­ گویی از شیوه­­ های برجسته آشنایی­ زدایی ادبی است که در آن مفهوم رویدادها در ژرفنا و سطح با یکدیگر تفاوت دارد. جستار پیش ­رو کوشیده تا به روش تحلیل محتوا و دقت­نظر در مضامین قرآن کریم به­مثابه یک متن ادبی، بن­­مایه­ها و نشانه­­ های پیدا و پنهان آیرونیک را در آن شناسایی، دسته­بندی و تحلیل نماید. از این رهگذر کوشش شده به این پرسش پاسخ گوییم که کاربست مفهوم آیرونی (بالاخص طعنه طنزآمیز) در متن این کتاب مقدس، چه نتایج مضمونی و اغراض ادبی در پی دارد. قرآن کریم به­عنوان متن گفتاری، با توجه ویژه­ای که به مقوله فرهنگ دارد، در راستای باورپذیری تعالیم و نیز جذب مخاطبان خود، از این تکنیک زبانی و شیوه گفتار ادبی سود جسته­است. قرآن با تکیه بر عناصر آیرونی، توانسته جلوه هنری خود را تا آستانه متنی ادبی-فرهنگی تعالی بخشد. پژوهش حاضر بر آن است تا نشان دهد گونه­های متعدد و متنوع آیرونیک در نص قرآن کریم، در گستره­ای فراتر از یک شگرد بلاغی یا هنری مطرح شده و غرض غایی آن، نه فقط پیدایی آیرونی؛ بلکه ایجاد تنبّه و آگاهی نسبت به مضامین و معارف اخلاقی است که دست­­مایه ایجاد ایماژهای آیرونیک ادبی شده­است. بر همین اساس از میان ایماژهای آیرونیک که متن قرآن کریم از آن بهره­مند شده، مواردی مانند: تعریض به وحیانی نبودن قرآن، پرهیز از تکبر، عبور شتر از سوراخ سوزن، خفه کردن بداندیشان به دست خودشان، اندام پوشالی منافقان و نیز شکستن بتها، در راستای تبیین جلوه­­های بلاغی این شیوه نقد ادبی و کاربست آن در تاثیرگذاری متن قرآن، تبیین و تحلیل موضوعی شده­است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Manifestations of the Function of Irony in the Rhetorical System of the Holy Qur’an

نویسندگان [English]

  • Somayeh Sadat Tabatabaei 1
  • Sayyed Hossein Tabatabaei 2
1 Department of Arabic Language and Literature, Kosar University of Bojnord
2 PhD in Persian Language and Literature, Research Expert; Kosar University of Bojnord;
چکیده [English]

Irony is a prominent literary foreignization method in which the meaning of events in deep and at surface levels differ. Relying on the thematic analysis of the text of the Holy Qur’an as a literary text, the following article tried to identify, categorize, and analyze the motifs, and visible and invisible ironic signs. In so doing, it sought to answer the question of the conceptual results and literary purposes in the application of the ironic concepts (in particular satirical irony) in this holy book.  With its special attention to culture, the Holy Qur’an as a spoken text has used this speech technique and literary method in order to make its teachings believable for the audiences and to attract them. Relying on ironic elements, the Qur’an has been able to elevate itself to the level of a literary-cultural text. The present study thus also aimed to show that the numerous types of irony in the text of the Holy Qur’an surpass a merely rhetorical or artistic technique and its ultimate purpose is not only the visibility of irony, but also the awakening and awareness of moral themes and teachings, which have helped to build literary ironic images. Accordingly, among the ironic themes applied in the text of the Holy Qur’an examples such as allusion to the revelation of the Qur’an, avoiding arrogance, a camel passing through the eye of a needle, suffocating the wicked with their own hands, flimsy limbs of the hypocrites, as well as destroying idols were explained and analyzed in order to explicate the rhetorical manifestations of this method of literary criticism and its application in the influence of the Qur’anic text.
 
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • irony
  • satire
  • Qur’anic rhetoric
  • literary criticism
  • Qur’anic literary devices
  1. قرآن کریم، ترجمۀ محمدمهدی فولادوند.
  2. آلوسی‌، سید‌محمود (1415)، روح­المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه.
  3. ابن­منظور، محمد (1414)، لسان العرب، بیروت، دار صادر.
  4. اصلانی، محمدرضا (1385)، فرهنگ واژگان و اصطلاحات طنز، تهران، کاروان.
  5. العبد، محمد (2006)، المفارقه القرآنیه؛ دراسه فی بنیه الدلاله، القاهره، مکتبه الآداب.
  6. انوشه، حسن (1376)، فرهنگ­نامه ادبی فارسی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  7. بریجانیان، ماری (1373)، فرهنگ اصطلاحات فلسفه و علوم اجتماعی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی.
  8. بل، ریچارد (1382)، درآمدی بر تاریخ قرآن، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، قم، سازمان اوقاف­و امورخیریه.
  9. بیهقی، ابوالفضل (1390)، دیبای دیداری؛ تاریخ بیهقی، با مقدمه محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی، تهران، سخن.
  10. جوادی، حسن (1384)، تاریخ طنز در ادبیات‌ فارسی، تهران، کاروان.
  11. حافظ، شمس­الدین (1390)، دیوان حافظ، به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، زوار.
  12. حسینی‌ شاه­عبدالعظیمی‌، حسین (1363)، تفسیر اثناعشری، تهران، میقات.
  13. حکیمی، محمود (1375)، لطیفه­های سیاسی، قم، خرم.
  14. حلبی، علی­اصغر (1364)، مقدمه­ای بر طنز و شوخ طبعی در ایران، تهران، پیک.
  15. ____ (1377)، تاریخ‌ طنز‌ و شوخ طبعی در‌ ایران‌ و جهان‌ اسلامی، بی­جا، ‫بهبهانی.
  16. خرمشاهی، بهاءالدین (1382)، حافظ حافظۀ‌ ماست، تهران، قطره.
  17. خویی، ابوالقاسم (1375)، بیان، ترجمه محمدصادق نجمی و هاشم زاده­هریسی، خوی، دانشگاه آزاد.
  18. داد، سیما (1375)، فرهنگ‌ اصطلاحات ادبی، تهران، مروارید.
  19. راغب اصفهانی، حسین بن­محمد (1412)، المفردات ‌ ‌فی غریب‌ القرآن، بیروت، دارالعلم.
  20. راوندی، محمد (1921)، راحه­الصدور و آیه­السرور‌ در‌ تاریخ آل­سلجوق، تصحیح محمد اقبال، هلند، مطبعه بریل.
  21. زرکشی، ابوعبدالله (1957)، البرهان فی علوم القرآن، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء الکتب­العربیه.
  22. زرین­کوب‌، عبدالحسین (1368)، بحر‌ در‌ کوزه، تهران، علمی و فرهنگی.
  23. زمخشری، محمود (1407)، الکشّاف عن حقایق غوامض التنزیل، بیروت، دار الکتاب­العربی.
  24. سعدی مصلح­الدین (1386)، گلستان، شرح حسن احمدی­گیوی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد.
  25. سیوطی، جلال­الدین (1996)، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق مصطفی دیب، دمشق، دار ابن­کثیر.
  26. شمس­تبریزی، محمد (1391)، مقالات، تصحیح محمدعلی موحد، تهران، خوارزمی.
  27. صابونی، محمدعلی (2007)، الابداع البیانی فی القرآن العظیم، بیروت، المکتبه العصریه.
  28. طباطبایی، محمدحسین (1374)، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی،، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
  29. طبرسی، فضل بن­حسن (1372)، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، تهران، ناصرخسرو.
  30. ____ (1377)، تفسیر جوامع الجامع، تهران، دانشگاه تهران.
  31. عبدالعظیم، رنا احمد (2015)، جمالیات المفارقه فی القصص القرآنی، عمان، وزاره الثقافه.
  32. عبید زاکانی، نظام­الدین (1374)، اخلاق الاشراف، تصحیح علی­اصغر حلبی، تهران، اساطیر.
  33. عنصرالمعالی، کیکاووس (1352)، قابوس­نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  34. گنابادی، سلطان­محمد (1408)، بیان­السعاده فی مقامات­العباده، بیروت، مؤسسه ‫الاعلمی للمطبوعات.
  35. لچت، جان (1383)، پنجاه متفکر بزرگ معاصر، ترجمة محسن حکیمی، تهران، خجسته.
  36. مترجمان‌ (1377)، تفسیر هدایت، مشهد، بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس.
  37. مرکز پژوهش­های اسلامی صدا و سیما (1381)، پژوهشی دربارۀ طنز در شریعت‌ و اخلاق، چاپ دوم، ‫قم، مؤسسه بوستان کتاب.
  38. مکارم شیرازی، ناصر (1374)، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب­الاسلامیه.
  39. مکاریک، ایرنا‌ ریما (1388)، دانشنامه نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمه‌ مهران‌ مهاجر‌ و محمد‌ نبوی، تهران، آگه.
  40. موکه‌، داگلاس‌ کالین (1389)، آیرونی، ترجمه حسن افشار، تهران، مرکز.
  41. نجف­قلی­میرزا (1355)، دُرۀ نجفی، تصحیح حسین آهی، تهران، بی­نا.
  42. نسفی، عبدالله (1998)، مدارک التنزیل وحقائق التأویل، تصحیح و تحقیق یوسف بدیوی، بیروت، دار­الکلم الطیب.
  43. نصرالله­منشی، ابوالمعالی (2536)، کلیله و دمنه، تصحیح مجتبی مینوی، بی­جا. چاپ پنجم
  44. ولک، رنه (1379)، تاریخ نقد جدید، ترجمه سعید‌ ارباب‌ شیرانی، تهران، نیلوفر.
  45. Baldick, C (2001), The Concise Oxford Dictionary of Literary Terms, second edition, Oxford University Press.
  46. Brooks, C (1965), Modern Poetry and the Tradition, Oxford University Press.
  47. Bussmann, H (2006), Dictionary of Language and Linguistics, translated and edited by Gregory Trauth and Kerstin Kazzazi, London،
  48. Cuddon J.A (2013), A Dictionary of Literary Terms and Literary‌ Theory, fifth edition, Wiley-Blackwell.
  49. Green, D. H (2006), Irony in the Medieval Romance, Cambridge University Press.
  50. Quinn‌, E (2006), A Dictionary of Literary and‌ Thematic‌ Terms, New York، Facts On File Inc.
  51. Wolfsdorf, D (2007), "The Irony of Socrates", The Journal of Aesthetics and Art Criticism, No 65, pp 175-187.
  52. باباصفری، علی­اصغر (1384). «طنز در شعر ناصر خسرو»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی اصفهان، شماره 42و43، صص 144-123.
  53. بهره­مند، زهرا (1389)، «آیرونی و تفاوت آن با طنز و صنایع بلاغی مشابه»، فصلنامه زبان و ادب پارسی، شماره45، صص 36-9.
  54. حیدری‌، محمدباقر (1377)، «مقدمه­ای بر طنز ازدیدگاه‌ عقل و نقل»، مجموعه مقالات طنز، مرکز مطالعات صدا و سیما، فصلنامۀ سنجش‌ و پژوهش، شماره 13و14.
  55. شالچیان‌­ناظر، علی و مجتبی مولایی (1377)، «محدوده طنز‌ در‌ شرع‌ و اخلاق‌»، مجموعه مقالات طنز، مرکز‌ مطالعات صدا و سیما، فصلنامۀ سنجش و پژوهش، شماره 13و14.
  56. شفیعی­کدکنی، محمدرضا (1384)، «طنز حافظ»، ماهنامۀ‌ حافظ، شماره 19، صص 42-39.
  57. شوقی­نوبر، احمد (1371)، «طنز و شیوه­های‌ گوناگون‌ آن‌»، کیهان‌ اندیشه، شماره 42، صص 126-112.
  58. غلامحسین­زاده، غلامحسین و زهرا لرستانی (1388)‌، «آیرونی در مقالات شمس»، مطالعات عرفانی، شماره9، صص98-69.
  59. مروتی، سهراب (1377)، «ترنم طنز در آینۀ اخلاق»، مجموعه مقالات طنز، مرکز مطالعات صدا و سیما، فصلنامۀ سنجش و پژوهش، شماره 13و14.
  1. مروتی، سهراب؛ قدرت ذوالفقاری­فر (1392)، «طنز در قرآن کریم»، دوفصلنامه تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شماره22، صص 204-177.
  2. موحّد، عبدالحسین (1382)، «طنز‌ و خلاقیت»، فصلنامه پژوهش­های ادبی، شماره2، صص170-157.
  1. موسوی­اردبیلی، عبدالکریم (1375)، «مشکل ما در فهم قرآن»، نامه مفید، شماره8، دوره2، صص 24-4.
  2. ناصری، ناصر (1385)، «طنز و جلوه­های شکل­گیری آن در ادب فارسی»، فصلنامۀ ادبیات ‌‌فارسی، سال3، شماره7، صص 114-79.