تحلیل روابط بینامتنی قرآن و غزل‌های صائب بر اساس نظریة ژنت (با تأکید بر جلوه‌های زبانی و تلمیحات داستانی)

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بوعلی سینای همدان

2 استادیار دانشگاه بوعلی سینای همدان

چکیده

ژرار ژنت با طرح نظریة ترامتنیّت، فصلی تازه در نقد و مطالعة روابط بین متون گشوده است که بینامتنیت یکی از زیرگونه‌های آن است. بر اساس این الگوی بینامتنی، روابط بین متون می‌تواند به سه شکل صریح، غیرصریح و ضمنی باشد. بن‌مایه‌های دینی برگرفته از قرآن بخش جدایی‌ناپذیر شعر فارسی از آغازین دوران شکل‌گیری آن تا به امروز بوده است. به تعبیر بینامتنی، این بن‌مایه‌ها از اصلی‌ترین زیرمتن‌هایی هستند که در آفرینش آثار ادبی دخیل بوده‌‌اند. مباحث و مضامین قرآنی علاوه بر این‌که فی‌نفسه برای شاعران ارزشمند بوده‌اند، برای بیان اندیشه‌ها و تفسیرهای عرفانی، عاشقانه، عامیانه و حتی سیاسی به‌کاررفته‌اند؛ با این تفاوت که در هر دوره، بخشی ازاین‌رویکردها جلوة بیشتری یافته است. در غزل‌های صائب که می‌توان آن‌ها را دانشنامه موضوعات و مضامین مختلف دانست، حضور بن‌مایه‌های دینی بسیار چشم‌گیر است. واژه‌ها، اصطلاحات، مباحث اعتقادی، اخلاقی، احکام شرعی و داستان‌ها از محوری‌ترین موضوعات قرآنی راه‌یافته در غزل‌های این شاعر بنام است. این هم‌حضوری موجب غنای زبانی، هنری و محتوایی این سروده‌ها شده است. با توجه به گستره و نقش بسیار این مضامین، کشف و تحلیل آن‌ها، از منظر روابط بینامتنی موجب درک و شناخت بهتری از شعر صائب می‌شود. در این پژوهش سعی شده است این رابطه‌ها با شیوة توصیفی- تحلیلی و بر اساس الگوی «بینامتنی ژنت» توصیف و تحلیل شوند. برآیند این تحقیق نشان می‌دهد که صائب در زمینة «بینامتنی صریح» بیشتر از واژگان و اصطلاحات و در حوزة «بینامتنیت ضمنی» از اندیشه‌ها، بینش‌ها و داستان‌های قرآنی بهره برده است.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Study of the Intertextual Relationships between the Qur'an and Saib Tabrizi's Ghazals on the basis of Gerard Genette's Theory and Emphasizing Linguistic Manifestations and Fictional Allusions

نویسندگان [English]

  • jalal abbasi 1
  • mohmmad ahi 2
1 literature-boalisina
2 language and literature-humanities-boalisina
چکیده [English]

By introducing the theory of transtextuality, Gerard Genette opened a new chapter in the study of the relations between various texts, one category of which is intertextuality. According to intertextuality, the relationships between texts can be of three forms of explicit intertextuality, implicit intertextuality, and allusions. The religious motifs of the Qur'an have been an inseparable part of Persian poetry from its beginning. In intertextual terms, these Qur'anic motifs are among the main sub-texts influencing the creation of literary works. Qur'anic topics and concepts have not only been by themselves valuable for poets, but have been used to express mystical, romantic, folklore, and even political thoughts and interpretations. However, in any epoch only some of these approaches have been predominant. In Saib's ghazals, that can be considered as an encyclopedia of various subjects and themes, religious motifs are abundant. Words, terms, religious and moral topics, religious law, and stories are among the most important Qur'anic subjects existing in Saib's ghazals. This co-presence of Qur'anic themes and literary expression has provided the means for the literal, artistic and content richness of his poetry. Given the vast scope and the vital role of the abovementioned subjects, discovering and analyzing them from the perspective of intertextual relationships can lead us to a better grasp of his poetry. The present descriptive-analytical study tried to study these intertextual relations drawing on Genette's intertextuality. The results show that Saib has used words and terms in the field of “explicit intertextuality”, and Qur'anic ideas, insights and stories in the field of “implicit intertextuality”.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • the Qur'an
  • intertextuality
  • Saib
  • Gerard Genette
  • allusion
1-   قرآن حکیم (1388) ترجمة ناصر مکارم شیرازی، قم: انتشارات تلاوت وابسته به سازمان دارالقرآن الکریم.
2-   آدونیس (1388)، متن قرآنی و آفاق نگارش، ترجمه: حبیب‌الله عباسی، چاپ اول، تهران: انتشارات سخن.
3- آلن، گراهام (1395)، بینامتنیت، ترجمه: پیام یزدانجو، چاپ پنجم، تهران: نشر مرکز.
 4- احمدی، بابک (1395)، ساختار و تأویل متن، چاپ هجدهم، تهران: نشر مرکز.
5- انصاری، مسعود (1377)، «توحید»، دانشنامة قرآن و قرآن‌پژوهی، زیر نظر بهاءالدین خرمشاهی، چاپ اول، تهران: دوستان- ناهید.
6- خرمشاهی، بهاءالدین (1382)، حافظ حافظ ماست، چاپ اول، تهران: قطره.
1-   حافظ، شمس‌الدین محمد (1362)، دیوان، تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، چاپ چهارم تهران: کتاب‌فروشی زوار.
2-   حق‌شناس، محمدعلی(1387)، «مولانا و حافظ دو هم‌دل یا دو هم‌زبان»، نقد ادبی، سال1، شمارة2، صص11-28
3-   حمیدیان، عالمه(1386)، «ابراهیم»، دانشنامة ادب فارسی، سرپرستی حسن انوشه، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،13-17.
4-   رنجبر، جواد؛ سمیه ثامنی و خاطره احمدی(1393)، «بررسی روابط بینامتنی قرآن کریم با رمان شیء من الخوف ثروت اباظه» مطالعات داستانی، بهار 1393، سال دوم، شمارة3، 65-52.
5-   رودکی، ابوعبدالله جعفر(1373)، دیوان، تصحیح سعید نفیسی، چاپ اول، تهران: انتشارات نگاه.
12- زرین‌کوب، عبدالحسین(1363)، سیری در شعر فارسی، تهران: موسسۀ انتشارات نوین.
13- سخنور، جلال و سعید سبزیان مرادآبادی(1398)، «بینامتنیت در رمان‌های پیتر اَکروید»، پژوهشنامة علوم انسانی، شمارة58، صص 78- 65.
14- سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم(1377)، حدیقه‌الحقیقه، تصحیح: مدرس رضوی، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
15- شمیسا، سیروس(1375)، سبک‌شناسی شعر، چاپ دوم، تهران: انتشارات فردوس.
16- ..........................(1383)، نقد ادبی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات فردوس.
17- شیری، قهرمان(1391)، ابهام فریاد ناتمام، چاپ اول،همدان: انتشارات دانشگاه بوعلی سینا.
18- صائب تبریزی، محمدعلی(1383)، دیوان، چاپ چهارم، تصحیح محمد قهرمان، تهران: علمی و فرهنگی.
19- صباغی، علی(1391)، بررسی تطبیقی محورهای سه‌گانة بینامتنیت ژنت و بخش‌هایی از نظریة بلاغت اسلامی، فصلنامه پژوهش‌های ادبی، سال9، شماره 38، 71-59.
20- صفا، ذبیح‌الله (1363)، تاریخ ادبیات در ایران، چاپ دوم، تهران: انتشارات فردوس، جلد پنجم، بخش 2.
21- فتوحی، محمود(1393)، بلاغت تصویر، چاپ سوم، تهران: انتشارات سخن.
22- کربلایی پازوکی، علی و صدرالدین طاهری (1394)، «ستایش و نکوهش انسان در قرآن کریم و تفاسیر» سراج منیر، سال 6، شمارة 20، 56-29.
23- محمدی، راحله(1386)، «آدم» دانشنامة ادب فارسی، سرپرستی حسن انوشه، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 4-1.
24- مدرسی، فاطمه(1390)، فرهنگ توصیفی نقد و نظریه‌های ادبی، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات ادبی.
25- مطهری، مرتضی(1357)، مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی، بی‌جا، بی‌تا.
26- مولوی، جلال‏الدّین محمد(1376)، مثنوی معنوی، تصحیح عبدالکریم سروش، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
27- میرصادقی، میمنت(1388)، واژه‌نامة هنر شاعری، چاپ چهارم، تهران: کتاب مهناز.
28- نامور مطلق، بهمن(1395)، بینامتنیت، چاپ اول، تهران: انتشارات سخن.
29- ــــــــــ، ــــــ (1394)، درآمدی بر بینامتنیت، چاپ دوم، تهران: انتشارات سخن.
30- وهابی، نسیم(1386)، «نوح» دانشنامة ادب فارسی، سرپرستی حسن انوشه، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 946-944.
31- یلمه‌ها، احمدرضا و مسلم رجبی(1396)، «تجلی آیات الهی در اشعار سنایی بر اساس بینامتنیت ژنت»، پژوهش‌های ادبی- قرآنی، سال پنجم، شمارة دوم. 57-37.
32- یوسفی، غلامحسین(1369)، چشمة روشن، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی.