بازکاوی آرایه مشاکله و نقش شناخت آن در تفسیر قرآن

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته کارشناسی ارشد پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

2 عضو هیئت علمی گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

فن "مشاکله" از آرایه‌های معنویِ بدیع و بر پایة همگونی است که بسیاری از نمونه‎های برجستة آن در میان کاوش­های قرآنی، ناشناخته یا کم‎شناخته مانده است. این پژوهش پس از بازخوانی تاریخچه و بازشناخت جایگاه مشاکله در علوم بلاغت ‎و بازتعریف گونه‎های آن، به شیوة توصیفی-تحلیلی، با نو‌خوانی آیات در پی یافتن نمونه‎های تازه و نغزِ این آرایه در قرآن رفته است. از آنجا که برخی قرآن‌پژوهان، دانش بدیع را تنها در زیبایی‎شناسی متن کارا دانسته و در تفسیر سودمند ندیده‌اند، هدف بنیادین این جستار، پاسخ بدین پرسش است که شناخت آرایة مشاکله در فرایند برداشت معنای متن قرآن چه کارکردهایی دارد؟ این پژوهش نشان می‎دهد مفسّر آشنا با این شیوة ادبی، به مدلول ظاهریِ واژگان بسنده نکرده، در دام خطای در تفسیر نیفتاده و در پی آشکارسازی انگیزه گزینش واژگان خواهد رفت. افزون بر این چند سودمندی، نشان داده می‎شود نمایان‌سازی لحن تهکمی متن و پیش‌آوری برداشتی رسا و گیرا بر پایة همگونی، از دیگر کارکردهای شناخت آرایه مشاکله است.
 
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Re-examination of the Literary Technique of Mushakalah and the Role of Its Recognition in Qur'anic Interpretation

نویسندگان [English]

  • abbas rahimloo 1
  • mahmud tayyebhoseini 2
2 Research Institute of Hawzah and University(RIHU)
چکیده [English]

The technique of mushakalah is one of the homonymy-based semantic literary devices of rhetorical embellishment, many prominent examples of which have remained unknown or less known in the Qur’anic explorations. The present descriptive-analytical research, after reviewing the history and recognizing the status of mushakalah in rhetoric and redefining its sub-types, by re-reading the ayahs, seeks novel examples of this device in the Qur’an. Since some Qur’anic scholars have considered badī' (rhetorical embellishment) as practical only in the aesthetics of the Qur’anic text and have not seen it helpful in its interpretation, this study aims to find an answer to the question of “what functions one can conceive for recognizing the technique of mushakalah in the process of understanding and interpreting the text of the Qur’an.” The research findings show that exegetes familiar with this literary device do not consider the apparent signification of the words enough, and are not trapped in interpretative mistakes, but seek to reveal the motives behind the choices of words. In addition, it is shown that another function of mushakalah is the revelation of the ironic tone of the text and presenting an eloquent interpretation on the basis of homonymy.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • rhetorical embellishment (badīʿ)
  • mushakalah
  • pun
  • defamiliarization
  • rules of interpretation
  1. قرآن کریم
  2. اب‍ن‌ اب‍ی‌ الاص‍ب‍ع المصری‌، ع‍ب‍دال‍ع‍ظی‍م‌ ب‍ن‌ ع‍ب‍دال‍واح‍د، (1995)، ت‍ح‍ری‍ر ال‍ت‍ح‍ب‍ی‍ر ف‍ی‌ ص‍ن‍اع‍ة ال‍ش‍ع‍ر و ال‍ن‍ث‍ر و ب‍ی‍ان‌ اع‍ج‍از ال‍ق‍رآن، قاهره، ال‍م‍ج‍ل‍س‌ الأع‍ل‍ی‌ ل‍ل‍ش‍ئ‍ون‌ الاس‍لام‍ی‍ة
  3. ابن سیده، على بن اسماعیل، (1421)، المحکم و المحیط الأعظم، محقق عبدالحمید هنداوی، بیروت، دار الکتب العلمیة
  4. ابن‏ عاشور، محمدطاهر، (1420)، التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی
  5. ابن منظور، محمد بن مکرم، (1414)، لسان العرب، بیروت، دار صادر
  6. ابن یعقوب مغربى، احمد بن محمد، (1424)، مواهب الفتاح فی شرح تلخیص المفتاح‏، بیروت، دار الکتب العلمی
  7. ابوالسعود، محمد بن محمد، (1983)، ارشاد العقل السلیم الى مزایا القرآن الکریم، لبنان، دار إحیاء التراث العربی
  8. ابوستیت، شحات محمد، (1994)، دراسات منهجیة فی علم البدیع، قاهره، دار خفاجی
  9. ابوموسی، محمد محمد، (1988)، البلاغة القرآنیة فی تفسیر الزمخشری و أثرها فی الدراسات البلاغیة، قاهر، مکتبة وهبة
  10. ازهرى، محمد بن احمد، (1412)، تهذیب اللغة، بیروت، دار احیاء التراث العربی‏
  11. آلوسى، محمود بن عبدالله، (1415)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، دارالکتب العلمیة
  12. بابایی، علی‌اکبر، (1394)، قواعد تفسیر قرآن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه؛ سازمان سمت
  13. بیضاوى، عبدالله بن عمر، (1418)، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت، دار إحیاء التراث العربی
  14. تفتازانی، مسعود بن عمر، (1376)، مختصر المعانی، قم، دار الفکر
  15. جرجانى، عبدالقاهر بن عبدالرحمن، (1430)، درج الدرر فى تفسیر القرآن العظیم، اردن، دار الفکر
  16. جصاص، احمد بن على، (1405)، احکام القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی
  17. جوادی ‌آملی، عبدالله، (1396)، تسنیم، قم، اسراء
  18. حافظ، شمس‌الدین محمد، (1385)، دیوان حافظ، تهران، زوار
  19. حسینی ‌مدنی، سیدعلی بن ‌احمد، (1969)، ان‍وار ال‍رب‍ی‍ع‌ ف‍ی‌ ان‍واع‌ ال‍ب‍دی‍ع‌. تحقیق شاکر هادی شکر، نجف، مطبة النعمان
  20. حسینى‌ شیرازى، محمد، (1424)، تقریب القرآن إلى الأذهان، قم، دارالعلوم
  21. خ‍طی‍ب‌ ت‍ب‍ری‍زی‌، ی‍ح‍ی‍ی‌ ب‍ن‌ ع‍ل‍ی‌، (1994)، ال‍واف‍ی ‍ف‍ی‌ ال‍ع‍روض‌ و ال‍ق‍واف‍ی‌، تح‍ق‍ی‍ق‌ ال‍ح‍س‍ان‍ی‌ ح‍س‍ن‌ ع‍ب‍دال‍ل‍ه‌، قاهره، مکتبة الخانجی
  22. خطیب قزوینى، محمد بن عبد الرحمن، (2010)، الإیضاح فی علوم البلاغة،‏ بیروت، دار الکتب العلمیة
  23. خ‍ف‍اج‍ی‌، اح‍م‍دب‍ن‌ م‍ح‍م‍د، (1417ق)، عنایة القاضی و کفایة الراضی‏، بیروت، دار الکتب العلمیة‏
  24. داد، سیما، (1385)، ف‍ره‍ن‍گ‌ اص‍طلاح‍ات‌ ادب‍ی‌، تهران، مروارید
  25. راستگو، محمد، (1382)، هنر سخن آرایی(فن بدیع)، تهران، سمت
  26. راغب اصفهانى، حسین بن محمد، (1412)، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دار القلم‏
  27. رجبی، محمود، (1383)، روش تفسیر قرآن‏، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه‏
  28. زحیلى، وهبه، (1411)، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، دمشق، دار الفکر
  29. زمخشرى، محمود بن عمر، (1407)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل، بیروت، دار الکتاب العربی
  30. ------، (1979)، أساس البلاغة، بیروت، دار صادر
  31. زوزنی، حسین‌بن‌احمد، (1992)، شرح المعلقات السبع، بیروت، لجنة التحقیق فی الدار العالمیة
  32. سبکى، على بن عبد الکافى، (1423)، عروس الأفراح فی شرح تلخیص المفتاح، بیروت، المکتبة العصریة
  33.  سعدی، مصلح بن عبدالله، کلیات سعدی، (1385)، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران، هرمس
  34. سکاکی، یوسف بن ابى بکر، (2000)، مفتاح العلوم، محقق عبدالحمید هنداوی، بیروت، دار الکتب العلمیة
  35. سیالکوتی، عبدالحکیم، (بی تا)، حاشیه السیالکوتی علی کتاب المطول، قم، منشورات الرضی
  36. سیوطی، عبدالرحمن بن ابى‏بکر، (2011)، شرح عقود الجمان فی المعانی و البیان، تحقیق ابراهیم محمد الحمدانی، بیروت، دار الکتب العلمیة
  37. شریف رضى، محمد بن حسین، (1414)، نهج البلاغة (للصبحی صالح)، قم، هجرت
  38. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا، (1391)، موسیقی شعر، تهران، آگاه
  39. شمیسا، سیروس، (1393)، نگاهی تازه به بدیع، تهران، میترا
  40. شیخ‏زاده، محمد بن مصطفى، (1419)، حاشیه محیى الدین شیخ زاده على تفسیر القاضى البیضاوى، بیروت، دار الکتب العلمیة
  41. صاوى، احمد بن محمد، (1427)، حاشیة الصاوی على تفسیر الجلالین، بیروت، دار الکتب العلمیة
  42. صدوق، محمد بن علی، (1378)، عیون أخبار الرضا، تهران، نشر جهان
  43. صفوی، کورش، (1393)، آشنایی با نشانه شناسی ادبیات، تهران، نشر علمی
  44. طباطبایى، محمدحسین، (1390)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات
  45. طبرانى، سلیمان بن احمد، (2008)، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم، اردن، دار الکتاب الثقافی
  46. طبرسى، فضل بن حسن، (1372)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسر
  47. طوسى، محمد بن حسن، (بی‎تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی
  48. طیبی، حسین بن عبد الله، (2013)، فتوح الغیب فی الکشف عن قناع الریب، إیاد محمد الغوج، دبی، جائزة دبی الدولیة للقرآن الکریم
  49. عیاشى، محمد بن مسعود، (1380)، تفسیر العیّاشی، تهران، المطبعة العلمیة
  50. فخر رازى، محمد بن عمر، (1420)، التفسیر الکبیر(مفاتیح الغیب)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی
  51. فراء، یحیى بن زیاد، (1980)، معانى القرآن (فراء)، مصر، الهیئة المصریة العامة للکتاب
  52. فراهیدى، خلیل بن احمد، (1409)، کتاب العین، قم، دار الهجرة
  53. فیود، بسیونی عبدالفتاح، (1998)، علم البدیع دراسة تاریخیة و فنیة لأصول البلاغة و مسائل البدیع، قاهره، موسسة المختار
  54. مرتضى زبیدى، محمد بن محمد، (1414)، تاج العروس، بیروت، دار الفکر
  55. مطعنی، عبدالعظیم إبراهیم محمد، (1992)، خصائص التعبیر القرآنی وسماته البلاغیة، قاهره، مکتبة وهبة
  56. مطهری، مرتضی، (1376)، مجموعه آثار، تهران، صدرا
  57. مقاتل بن سلیمان، (1423)، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی
  58. نحاس، احمد بن محمد، (1421)، اعراب القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیة
  59. نسفى، عبدالله بن احمد، (1416)، تفسیر النسفى مدارک التنزیل و حقایق التاویل، بیروت، دار النفائس
  60. نسفى، عمر بن محمد، تفسیر نسفى، (1376)، تهران، سروش
  61. نظام الاعرج، حسن بن محمد، (1416)، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، دار الکتب العلمیة، بیروت
  62. نقى‎پورفر، ولی الله، (1381)، پژوهشى پیرامون تدبر در قرآن، تهران، اسوه
  63. هاشمی‌رفسنجانی، اکبر، (1386)، تفسیر راهنما، قم، بوستان کتاب
  64. هاشمى‌‌خویى، حبیب الله، (1400)، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، تهران، مکتبة الإسلامیة
  65. Abrams, M.H, (1999), A Glossary Of literary Term, USA: Earl. McPeek