اصطلاح‌شناسی «بیان اساطیری» در مطالعات ادبی قرآن کریم و سنت تفسیری قرآن‌پژوهان

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسنده

استادیارپژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

چکیده

یکی از اشکالات عمده در حوزه مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن کریم، ابهام اصطلاحات و نبود اتفاق آراء بر سر استفاده از آن هاست. در‌ این میان، «بیان اساطیری» که یکی از شاخه‌های نقد ادبی محسوب می‌شود، به دلیل ارتباط آن از یک سو با متن مقدس و از دیگر سو با مباحث اسطوره، از چالش بیشتری نیز برخوردار است؛ در حالی­که ‌این گونه  ادبی، تنها یک رویکرد خلاق و هنری است و با اسطوره‌گویی متن، تفاوت اساسی دارد.
نوشتار حاضر بر آن است ابتدا به تعریف دقیق اصطلاح «بیان اساطیری» در دانش سبک‌شناسی ادبی و علم بلاغت بپردازد و سپس انواع یادکرد آن را در سنت تفسیری و علمی‌قرآن‌پژوهان مسلمان به بحث و بررسی بگذارد. سؤالات اصلی ‌این تحقیق عبارتند از: بیان اساطیری چیست و جایگاه آن در حوزه مطالعات ادبی قرآن کریم کجاست؟‌ آیا می­توان معادل‌ها یا جایگزین‌هایی را برای ‌این اصطلاح در سنت تفسیری مسلمانان و قرآن‌پژوهان یافت؟ تفاوت هریک از ‌این انواع با یکدیگر چیست؟
یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که بیان اساطیری در قرآن کریم، فارغ از قدمت طولانی و اهمیت زیاد آن در مطالعات ادبی، لایه بلاغت متن مقدس را مورد مداقه قرار می‌دهد و در علم بلاغت سنتی مسلمانان، عمدتا با عناوینی همانند تشخیص، استعاره، مجاز، زبان تصویری و غیره قابل پیگیری است.
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Terminological Analysis of Mythic Expression in the Literary Studies of the Holy Qur’an and the Exegetic Tradition of Qur’an Scholars

نویسنده [English]

  • Zahra Mohagheghian
Assistant Professor, Institute for Humanities and Cultural Studies; Email: z.mohaghegh@gmail.com
چکیده [English]

The interdisciplinary studies of the Holy Qur’an suffers from the ambiguity of terms and a lack of consensus among scholars about them. That said, mythic expression is a branch of literary criticism which is even more challenging because of its relation to religious texts on the one hand and with myths on the other. Yet, this literary genre is only a creative and artistic approach basically different from texts' narrating myths. The present paper thus aims to provide an exact definition of mythic expression as a term within literary stylistics and the science of rhetoric and then to discuss its various applications in the exegetic and scientific tradition of Muslim Qur’an scholars. This study addressed the following questions 1-What is mythical expression, and what status it has in the literary studies of the Holy Qur’an? 2- Is it possible to find equivalents or substitutes for this term within the exegetic tradition of Muslims and Qur’an scholars, and how are they different from each other? The findings suggest that mythic expression in the Holy Qur’an, regardless of its long history and significance in literary studies, scrutinizes the rhetorical level of the religious texts and can be traced in Muslims'' traditional rhetoric chiefly via terms such as personification, metaphor, metonymy, pictorial language, etc.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • terminology
  • interdisciplinary studies of the Holy Qur’an
  • mythic expression
  • literary stylistics of the Qur’an

مراجع

  1. آلوسی، محمود شکری، بی‏تا، بلوغ‏الارب فی‏معرفه احوال‏العرب، بیروت: دارالکتاب العربی.
  2. اناری بزچلوئی، ابراهیم و مقیاسی، حسن و فراهانی، سمیرا، 1391، هنجارگریزی معنایی قرآن در شعر محمد عفیفی مطر، مجله پژوهشی انجمن‌ایرانی زبان و ادبیات عربی، شماره 25: ص 77-47.
  3. ایازی، محمدعلی، 1376، مقاله نقد و بررسی نظریه بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن ، مجله نامه مفید، شماره 10.
  4. ابن ابى‏الاصبع‏المصرى، 1368، ترجمه سیدعلى میرلوحى، بدیع القرآن‏، مشهد: آستان قدس.
  5. ابن‏رشد، ابوالولید، 1972م، فصل‏المقال فی مابین‏الحکمه و الشریعه من‏الاتصال، قاهره: عماره.
  6. ابن طیفور، احمد بن ابی طاهر، بی تا، بلاغات النساء، بی جا.
  7. ابن عطیه اندلسى، عبدالحق بن غالب، 1422ق، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  8. اسماعیل پور، ابوالقاسم،1377، اسطوره ، بیان نمادین، تهران: سروش.
  9. بنت‏الشاطى، عائشه، 1376، الاعجاز البیانى، ترجمه حسین صابرى‏ ، تهران‏: شرکت انتشارات علمى و فرهنگى‏.
  10. پاکتچی، احمد، 1387، اهلالبهمثابهشاخصدرمطالعهپیوستارفرهنگیجاهلی – قرآنی، مجله پژوهشی مطالعاتقرآنوحدیث، شماره 3: ص 28-5.
  11. ---------،1394، شعری در قرآن کریم، مجله پژوهشی صحیفه مبین، شماره 57: ص 195-157.
  12. ثعلبى، نیشابورى ابو اسحاق احمد بن ابراهیم، 1422ق، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن ، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  13. جاحظ، عمرو، 1367، التبیین و البیان، قاهره.
  14. جواد علی، بی تا، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بی جا.
  15. حافظ، شمس الدین محمد، 1363،  دیوان غزلیات، تهران: انتشارات صفی علیشاه.
  16. حق شناس، علی محمد و سامعی، حسین و انتخابی، نرگس،1387، فرهنگ معاصر هزاره انگلیسی به فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
  17. حمدى زقروق‏، محمود، 1423ق، الموسوعة‏القرآنیة‏المتخصصة، القاهرة: وزارة الاوقاف مصر.
  18. خاقانی شروانی، فضل الدین، 1336، ترجمه محمد عباسی، تهران: پیروز.
  19. خرمشاهی، بهاء‏الدین، 1374، «بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن »، مجله بینات، شماره 5:  95.
  20. خطابی، حمد بن محمد، 1372ق، البیان فی  الاعجاز القرآن، بی جا: الجامعه الاسلامیه.
  21. خلف‏الله، محمد احمد و خلیل، عبد الکریم‏، 1999م، الفن القصصی فی القرآن‏، لندن: الانتشارالعربى‏، چاپ چهارم.
  22. رابرتسون، رابین، 1397، یونگ شناسی کاربردی، ترجمه ساره سرگلزایی، تهران: بنیاد انتشارات فرهنگ زندگی،  چاپ پنجم.
  23. زرکشى‏، محمد بن عبد الله ، 1410ق، البرهان فی علوم القرآن‏، بیروت‏: دار المعرفة.
  24. سعیدی روشن، محمد باقر، 1391، تحلیل زبان قرآن و مسائل آن، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ دوم.
  25. سکاکى یوسف بن ابى بکر،1397م، مفتاح العلوم، چاپ اول، مصر: مطبعة البابى.
  26. سیبویه، عمروبن عثمان،1404ق، الکتاب، نشر ادب الحوزه.
  27. سید رضى‏، 1407ق، تلخیص البیان فی مجازات القرآن‏، بیروت‏: دار الاضواء.
  28. سید قطب. 1415ق، التّصویر الفنّی فی القرآن، بیروت: دارالشّروق.
  29. شفیعی کدکنی، محمدرضا،1350، صورخیال در شعر فارسی، تهران: انتشارات نیل.
  30. شمس نجف آبادی، الهه و ناظری، افسانه، 1396، اسطوره و ابرقهرمان‌سازی سینمایی مدرن از منظر مطالعات فرهنگی، دو فصلنامه علمی‌ترویجی پژوهش هنر، سال هفتم، شماره سیزدهم: 42-36.
  31. شمیسا، سیروس، 1370 ، بیان، تهران: انتشارات فردوس.
  32. -----------، 1394، بیان، تهران: نشر میترا، چاپ چهارم.
  33. شوالیه، ژان و گربران، آلن، 1378، فرهنگ نمادها، تهران: جیحون.
  34. صالح، بحی، ‏1372ق، مباحث فی علوم القرآن، قم: منشورات الرضى‏، چاپ: پنجم
  35. صفوی، کوروش، 1391، از زبان شناسی به ادبیات، جلد دوم: شعر، تهران: انتشارات سوره مهر، چاپ سوم.
  36. ضیف، شوقی، 1965م، البلاغه تطور و تاریخ، مصر: دارالمعارف.
  37. --------، 1945م، الفن و مذاهبه فی الشعر العربی، قاهره: بی جا.
  38. طباطبایی، سید محمد حسین، 1417 ق، المیزان، قم: جامعه مدرسین حوزه علیمه قم
  39. طبرسی، فضل ابن حسن ،1372ق، مجمع البیان ، تهران: ناصر خسرو.
  40. طبرى، محمد بن جریر،1412ق، جامع البیان فى تفسیر القرآن‏، بیروت‏: دار المعرفه‏.
  41. طوسی، محمد بن حسن، تفسیر، بی تا، التبیان، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
  42. طیب حسینی، سید محمود، 1389، معنی شناسی اساطیر در قرآن کریم: نقدی بر ادله محمد احمد خلف االله مبنی بر وجود قصه  های اسطوره ای در قرآن، فصلنامه علمی‌پژوهشی مطالعات اسلامی، سال چهل و دوم، شماره پیاپی 3/85: 174-153.
  43. عجینه، محمد، 1994م، موسوعه اساطیر العرب عن الجاهلیه و دلالاتها، بیروت: دارالفارابی.
  44. فائق العبیدى‏، خالد ، 1426ق، الریاح و السحب و المیاه و البحار، بیروت‏: دارالکتب العلمیة.
  45. فتوحی رودمعجنی، محمود، 1390، سبک‌شناسی، نظریه ها، رویکردها و روش‏ها، تهران: سخن.
  46. فرخزاد، فروغ، بی تا، ایمان بیاوریم، کتابخانه فارسی تبیان.
  47. فلبر، هلموت، 1381، مبانی اصطلاح‌شناسی ، ترجمه محسن عزیزی، تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی‌ایران.
  48. کزازی، میرجلال الدین، 1385، زیبایی شناسی سخن (بیان)، تهران: نشر مرکز، چاپ هشتم.
  49. ---------------، 1387، رویا، حماسه، اسطوره، تهران: نشر مرکز، چاپ چهارم.
  50. کمپل، جوزف، 1389، اساطیر مشرق زمین، ترجمۀ علی اصغر بهرامی، تهران: جوانه رشد، چاپ دوم.
  51. محققیان، زهرا، 1398 الف، بازنمایی کهن الگوی وصلت مینوی در قرآن کریم، مجله پژوهشی نقد ادبی، سال دوازدهم، شماره 45: 151-111.
  52. ----------، 1398ب، تحلیل کهن الگویی رؤیای حضرت یوسف(ع) پایۀ نمادها و اسطوره های اقوام سامی‌، مجله پژوهشی مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، سال بیست و پنجم، شماره 65: 182-155.
  53. ----------،1441ق، «دراسة مفهوم الآیة «وَأَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقَالَهَا» وفقاً لنهج الأنثروبولوجیا الثقافیة»، مجله پژوهشی آفاق الحضاره الاسلامیه، السنه 22، العدد 2، صص 186- 159.
  54. ----------، 1396، اصل مادینه هستی در بیان اساطیری قرآن کریم، مجله پژوهشی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، سال اول، شماره 4: 170-145.
  55. ---------، 1397الف، روش‏شناسی نقد انگاره‏های اساطیری قرآن کریم، مجموعه مقالات همایش قرآن پژوهی و تاریخ انگاره ها، به کوشش فرهنگ مهروش، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی.
  56. --------، 1397ب، تحلیل اسطوره‌ای در مطالعات ادبی قرآن کریم، مجله پژوهشی پژوهش های علم و دین، سال نهم، شمارده دوم: 117-97. 
  57. مستنصر، میر، 1388، فنون و صنابع ادبی در قرآن، ترجمه ابوالفضل حری، مجله پژوهش های قرآنی، سال پانزدهم، شماره 59 و 60: 179-155.
  58. معرفت‏ ، محمد هادى، 1423ق، شبهات و ردود حول القرآن، قم: موسسه التمهید.
  59. معصومی، غلامرضا، 1393، دائره ‌المعارف اساطیر و ‌آیین‌های باستانی جهان، تهران: انتشارات فرهنگ و هنر اسلامی.
  60. میبدى، رشیدالدین احمدبن ابى‏سعد،1371، کشف‏الأسرار و عدة‏الأبرار، تهران‏: انتشارات امیرکبیر.
  61. میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، 1363، قوانین الاصول، بی جا: علمیه اسلامیه.
  62. ناس، جان بایر، 1381، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران: شرکت انتشارات علمی‌و فرهنگی، چاپ بیستم.
  63. نامور مطلق، بهمن و عوض پور، بهروز، 1395، اسطوره و اسطوره شناسی نزد ماکس مولر، تهران: نشر موغام.
  64. ------------، 1392، درآمدی بر اسطوره شناسی: نظریه ها و کاربردها ، تهران: سخن.
  65. هیت، پیتر،1392، دائره المعارف قرآن، ترجمه مسعود صادقی، تهران: حکمت.
  66. یاسوف، احمد، 1419ق، جمالیات المفردة القرآنیة، دمشق‏: دار المکتبى‏، چاپ دوم.
  67. یونگ، کارل گوستاو، 1387، به سوی شناخت ناخودآگاه انسان و سمبولهایش، ترجمۀ حسن اکبریان طبری، تهران: دایره، چاپ سوم.
  68. -------------، 1385، مشکلات روانی انسان مدرن، ترجمه محمود بهفروزی فرد، تهران: جامی.

 

  1. Andrade, Mary Anne. Archeology and Homer. Archeology Mycenae. html. World Literature. Collin County Community College District. 16 March 2007.
  2. <http://ftp.ccccd.edu/andrade/index.htm>.
  3. Augustine, St. Confessions xi,14, cf.k. Ruthven, Myth, London, 1976.
  4. Bolourieh, F. & Alemi, A. 2012. Modern mythology in animation. Journal of Basic and Applied Scientific Research. 2(8). 8485- 8489.
  5. Bush, Douglas. 1937. Mythology and the Romantic Tradition of English Poetry. New York: W.W. Norton and Company Inc.
  6. Carpintero Díez, Gonzalo.2015. Classical Mythology in English renaissance drama: an analysis of Romeo and Juliet. Department of English and German Philology, University of the lagoon.
  7. Eliade. Mircea, 1954, The Encyclopedia of Religion, Second Edition, ed Lindsay Jones and Thomson Gale, 2nd ed. 14 vols, United States of America, Macmillan.
  8. Garner, Richard. 1990. From Homer to Tragedy: The Art of Allusion in Greek Poetry. London: Routledge.
  9. Greenberg, Marc L .1996. The Role of Language in the Creation of Identity: Myths in Linguistics among the Peoples of the Former Yugoslavia. Faculty International Studies Seminar, University of Kansas: “Reinvention of Tradition,”. Department of Slavic Languages and Literatures.
  10. Hooks, B. 1996. Reel to real: Race, sex and class at the movies. New York: Routledge.
  11. Lass, Abraham H., David Kiremidjian, and Ruth Goldstein. 1987. Dictionary of Classical and Literary Allusion. New York: Wordsworth Reference.
  12. Macrone, Micheal. 1992. Brush Up Your Mythology. New York: Gramercy Books.
  13. “Myth of Midas.” Mythweb. 16 April 2007.    
  14. <http://www.mythweb.com/today/today04.html>.
  15. Mayerson, Philip. 1971. Classical Mythology in Literature, Art, and Music. Lexington, Massachusetts: Xerox College Publishing.
  16. Melion, Walter S. and Ramakers, Bart. 2016.Personification: An Introduction. Leiden.
  17. <https://www.unimuenster.de/imperia/md/content/mittellatein/forschung/intersections/41introduction_walter_s_melion_and_bart_ramakers.pdf>.
  18. “Phoebus.” Encyclopedia Mythica. 2007. Encyclopedia Mythica Online.
  19. <http://www.pantheon.org/articles/p/phoebus.html>.
  20. Room, Adrian. 1999. Brewer’s Dictionary of Phrase and Fable. Cassell, London: Harper Collins.
  21. Rosenberg, Donna. 1999. World Mythology. Lincolnwood, Illinois: NTC Publishing Group.
  22. S. Terry, Norina. Mythical Allusions and Clichés in Literature and Popular Culture. Bellaire High School.
  23. Watts, R. J. 2011. Language Myths and the History of English. Oxford: Oxford University.

 

 

فایل ها

اشتراک گذاری

ارجاع به این مقاله

آمار