بررسی تأویلات عرفانی آیات متشابه قرآنی در آثار روزبهان ‌بقلی با نگاهی به نظریه بینامتنیت

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و زبان ها، دانشگاه اراک، اراک، ایران

چکیده

روزبهان بقلی تأویل­ های عرفانی بدیع و کم ­نظیری از آیات قرآن و روایات عرضه کرده­ است. ­از نظر روزبهان شطح نوعی کلام متشابه است که نه تنها در کلام عارفان؛ بلکه در قرآن و حدیث نیز وجود دارد و آیات مرتبط با ذکر صفات و حروف تهجی در قرآن به زبان شطح است. از نظر او شطح صوفیه یکی از جلوه­ های شطح به‌طورکلی است یا دقیقاً جلوه سوم آن پس از قرآن و حدیث؛ یعنی تغییر و تبدیلی که هرامر ربانی یا واقعیت غیبی آنگاه که به بیان بشری بیان می شود پیدا می­­ کند و این بیان بدون­ شک دوپهلو است. این پژوهش بر آن است تا به شیوۀ توصیفی-تحلیلی و به کمک اسناد کتابخانه­ ای، با مبنا قراردادن «شرح شطحیات» و تفسیر عرفانی «عرایس­البیان فی حقایق القرآن» دو اثر ارزشمند از روزبهان بقلی که هر دو اثر دارای نثری شاعرانه و سرشار از صورخیال هستند، به این پرسش­ ها پاسخ دهد که؛ که از نظر روزبهان کدام آیات قرآن کریم جزء سخنان متشابه و بنابر قول روزبهان شطح­ آمیز هستند؟ و آیه­ هایی که در بافت و زمینه­ای شطح­ آمیز قرار گرفته‌اند کدامند و تأویل آن ها از نظر او چیست؟ براین اساس در پژوهش حاضر، آیاتی که متشابه و متناقض­ نما هستند؛یعنی آیات مرتبط با صفات خبری خداوند و حروف مقطعه و آیاتی که عارفان آن‌ها را در یک بافت شطح‌آمیز قرار داده­ اند، مورد بررسی قرار گرفته است و ضمن تحلیل تأویلات عارفانۀ روزبهان از این آیات، فنون مختلف بینامتنیت که شامل نفی کلی، نفی جزئی و اجترار است، نیز در شطح عارفان بررسی شده­ است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Investigating Mystical Interpretations of Mutashabih Qur’anic Ayahs in the Works of Ruzbihan Baghli Using the Theory of Intertextuality

نویسنده [English]

  • Fateme Sultani
Assistant Professor ,Persian Language and Literature, Arak University, Arak, Iran
چکیده [English]

Ruzbihan Baghli has presented innovative and unique mystical interpretations of Qur’anic ayahs, and hadiths. According to Ruzbihan, shatah is a kind of mutashabih discourse that is not only in the words of mystics but is also found in the Qur’an and hadith, and the ayahs related to the mention of divine attributes as well as muqattaʿat are in shath language. In his opinion, Sufiya shath is one of the manifestations of shath in general, or exactly, the third manifestation of it following the Qur’an and hadith, which means the change and transformation that the divine or unseen reality finds when it is expressed in human language and this statement is undoubtedly two-sided. Two valuable works by Ruzbihan Baghli, both of which have poetic prose and are full of imagination are the Explanation of Shathiyat and mystical interpretation of Arais-Al-Bayan fi Haqayeq al-Qur'an. Drawing on these two works, the present research aims to identify, in a descriptive-analytical way, the ayahs of the Holy Qurʾan that are among the Mutashabih and that contain shath, according to Ruzbihan. Also, it attempts to point out the ayahs placed in the shath-containing context and the way they are interpreted by Ruzbihan. Therefore, ayahs that are Mutashabih and contradictory, that is, the ayahs related to the attributes of God and muqattaʿat, and the ayahs that the mystics have placed in a shath-containing context were examined. Ruzbihan's mystical interpretations of these ayahs, various techniques of intertextuality, including general negation, partial negation, and avoidance, were also studied in the shath of the mystics.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mutashabih ayahs
  • Shath
  • Ruzbihan Baghli
  • intertextuality
  • Sharh al-Shathiyat
  • Arayes Al-Bayan

مراجع

  1. - قرآن کریم

    1. احمدی، بابک، (1389) حقیقت و زیبایی: درس­های فلسفه هنر، تهران: مرکز.
    2. اسدپور، رضا، (1387)، «خطبه­البیان و شطحیات عارفان»، پژوهشنامه ادیان، دورۀ 2، شماره 3، صص 1-40.
    3. اسودی، علی، (1396)، «بینامتنیت قرآن در شعر شاعر مقاومت محمد قیسی»، مطالعات متون اسلامی، سال 2، شمارۀ 2، پیاپی 6، صص 163-176.
    4. بنیس، محمد، (1979)، ظاهر شعر عربی معاصر در مغرب، بیروت: دارالعوده.
    5. بدوی، عبدالرحمن، (1978)، شطحیات الصوفیه، چاپ سوم، کویت: انشارات الوکاله المطبوعات.
    6. حاجی ربیع، مسعود و محمد حسین زاده، (1388)، «زبان آیات الهیاتی قرآن از منظر روزبهان بقلی و ابن عربی»، قبسات، شمارۀ 54، سال 14، صص 71-92.
    7. حجتی، محمدباقر و حمیدرضا مناقبی،(1394)، «بررسی تطبیقی دیدگاه فخر رازی و علامه طباطبایی دربارۀ صفات خبری، سال 2، شماره 2، اندیشه علامه طباطبایی صص 7-30.
    8. خدادادی، محمد، (1394)، «تأویلات عرفانی در آثار جامی براساس نظریه تجلی در عرفان نظری»، دو فصلنامه پژوهشنامه عرفان، شماره 16، صص 27-53.
    9. خرمشاهی، بهاءالدین ،(1375)، تأویل: مندرج در دایره المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر، حاج سیدجوادی و دیگران، تهران: علمی و فرهنگی.
    10. دارالشکوه محمد، (1352)، حسنات العارفین به کوشش سید مخدوم رهین، تهران: ویسمن
    11. رکنی یزدی، محمدمهدی ،(1392)، برگزیده کشف الاسرار و عُده الابرار، چاپ یازدهم، تهران: سمت.
    12. روزبهان بقلی شیرازی، ابومحمد ،(1360)، شرح شطحیات، تصحیح و مقدمه هانری کربن، تهران: زبان و فرهنگ ایران.
    13. روزبهان بقلی شیرازی، ابومحمد، (1399)، عرایس­البیان فی­الحقایق القرآن، ترجمه علی بابایی، جلد اول، سوم، پنجم و ششم، چاپ چهارم، تهران: مولی.
    14. روزبهان بقلی شیرازی، ابومحمد، (2008)، عرایس­البیان فی الحقایق القرآن، احمدفرید المزیدی، سه جلد، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    15. روزبهان بقلی. شیرازی، ابومحمد، (1393)، منطق الاسرار ببیان الأنوار، تصحیح علی اصغر میرباقری فرد و زهره نجفی، تهران: سخن.
    16. روستایی­راد، الهام و مریم حسینی ،(1397)، «سیر تحول شطح از کتاب النور بایزید بسطامی تا حسنات العارفین دارالشکوه»، فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال 12 ،شماره 3، شماره پیاپی 45 صص 89-110.
    17. سالم، سعدالله محمد، (2007)، مملکت نص، بیروت: دارالکتاب العالمی.
    18. سراج، ابی نصر، (بی تا)، اللمع فی التصوف، تصحیح رنولد. ال. نیکسون، تهران: جهان.
    19. شفیعی­کدکنی، محمدرضا، (1392)، زبان شعر در نثر صوفیه، چاپ چهارم، تهران: سخن.
    20. سلمی، ابی­عبدالرحمن ،(2001)، تفسیر السلمی و هو حقایق التفسیر، تحقیقِ سیدعمران، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    21. شیخ، محمود و مرتضی زارع دار، (1395)، گونه­های تفاسیر عرفانی حروف مقطعه قرآن، ادیان و عرفان، دورۀ 49، شمارۀ 1، صص 89-106.
    22. علامه طباطبایی، سیدمحمدحسین، (1399)، تفسیر المیزان، جلد هجدهم، ترجمۀ سیدمحمدباقر موسوی، دفتر انتشارات اسلامی.
    23. علامه مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی ،(1440)، بحارالانوار، بیروت: دار احیاء تراث العربی .
    24. علم الهدی علی بن حسین ،(1998)، أمالی­المرتضی(غرر الفوائد و درر القلائد)محقق و مصحح ابراهیم،محمد ابوالفضل ج اول ، قاهره: دارالفکر العربی ، قاهره.
    25. عین القضات همدانی ،(1393)، تمهیدات، تصحیح عفیف عسیران، تهران : زوار.
    26. فاموری، مهدی، (1380)، «نگاهی به مفهوم التباس نزد شیخ روزبهان»، مجله مطالعات عرفانی، شماره 12، صص 182-163.
    27. فلاح­پور، مجید، (1382)، «تشابهات قرآن از دیدگاه ملا صدرا»، مجله مقالات و بررسی­ها، دورۀ 36، شمارۀ دفتر 74(2)، صص 73-88.
    28. قائمی­نیا، علیرضا، (1389) بیولوژی نص: نشانه شناسی و تفسیر قرآن، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
    29. کربن، هانری، (1360)، مقدمه بر شرح شطحیات، ترجمه محمدامیر معزی، تهران: طهوری.
    30. مصطفوی، حسن ،(1368)، التحقیق فی کلمات القرآن کریم ، جلد اول و دوازدهم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    31. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، (1374)، تفسیر نمونه ، جلد اول، هجدهم و بیست و دوم، تهران: دارالکتب اسلامیه.
    32. ملاصدرا، صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی ،(1378)، سه رساله فلسفی به کوشش سید جلال­الدین آشنایی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
    33. بی­لو علیرضا و ایلقار محمدی ینگجه ،(1399)، «بافت و زمینه کاربرد آیات قرآن در دو اثر روزبهان بقلی»، پژوهش‌های ادبی- قرآنی دانشگاه اراک، سال هشتم، شماره اول.
    34. -نقطوی، میر سیدشریف،( 913ق )، شرح خطبه­البیان، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نسخه خطی شماره 1015. برگ 2 .
    35. مسبوق، سیدمهدی، (1392)، «روابط بینابینی قرآن با نهج البلاغه»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، دورۀ 10، شمارۀ 2، شمارۀ پیاپی 20، صص 205- 224.
    36. مولوی، جلال­الدین محمد بلخی ،(1379)، مثنوی، مقدمه، تحلیل، تصحیح و توضیح محمداستعلامی، چاپ ششم، تهران: سخن.
    37. مولوی، جلال­الدین محمد، (1372)، فیه ما فیه، ویرایش جعفرمدرس صادقی، تهران: مرکز.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار