بررسی و تحلیل بینامتنیت قرآنی در تمهیدات عین القضات همدانی (بر اساس نظریه ژرار ژنت)

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور تهران، تهران، ایران

2 استاد رشته زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور تهران، تهران، ایران

3 استادیار رشته زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ایلام تهران، ایلام، ایران

4 دانشیار رشته زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور تهران، تهران، ایران

چکیده

بینامتنیت از نظریه­های ادبی معاصر است که به بررسی حضور یک متن در متن دیگر می­پردازد. براساس این نظریه هیچ متن مستقلی وجود ندارد؛ بلکه تمام متون برگرفته از پیش متن‌ها و یا متون هم عصر خود هستند، لذا نویسنده، خالق اثر خود نیست و تمام بن مایه­های فکری و اعتقادی خود را از متون پیشین اخذ می­کند. ژرار ژنت با تبیین و تقسیم بندی بینامتنیت، آن را از یک نظریه صرف ادبی وارد حوزه عملیاتی و نقد متون کرد. با توجه به تاثیر بارزِ متون مقدس بر متون هنری و ادبی، عرفا و متصوفه بسیاری از مایه‌های فکری خود را از قرآن به عنوان ابرمتن و متن مقدس وام گرفته‌اند. در این میان عارفانی همچون عین القضات در تمهیدات به کرات از بینامتنیت قرآنی بهره برده اند که بسیاری از سرچشمه‌های فکری و اعتقادی و حتی ادبی او را می‌توان در قرآن کریم رصد و پیدا کرد. پژوهش حاضر به روش توصیفی-تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه‌های، بینامتنی قرآنی را در تمهیدات عین القضات می­کاود. حاصل این بررسی نشان می­دهد که پیوندی محکم و ناگسستنی به صورت بینامتنیت آشکار و ضمنی بین قرآن و تمهیدات وجود دارد و تأثیرات معنوی و لفظی زیادی در ذهن و زبان عین القضات و تمهیدات برجای نهاده است. بینامتنیت قرآنی در تمهیدات به صورت‌های صریح (آشکار) و ضمنی وجود دارد. آمارهای استخراج شده نشان می­دهد که بیشترین استفاده از اقتباس جزئی، واگیری واژگانی و بینامتن ضمنی تلمیح است. توجه به آمار و تفکر حاکم بر تمهیدات که از نوع کتاب‌های عرفانی و تأویلی است، ایجاب می­کند نویسنده پیش‌متن را به صورت جزئی انتخاب و در متن خود حل و تحلیل کند تا نتیجه دلخواه خود را از بینامتن با توجه به صورت و معنای آیات قرآنی بازنمایی کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Analysis of Qurʾanic Intertextuality in the Tamhidat of Ain al-Quzat Hamedani based on Gérard Genette's Theory

نویسندگان [English]

  • Behzad Oveisi 1
  • Mostafa Gorji 2
  • Hassan Soltani Koohbanani 3
  • Ali Pedram Mirzaei 4
1 PhD Student of Persian language and literature, Department of Persian Language and Literature, Payame Noor University (PNU) Tehran,, Tehran, Iran
2 Professor of Persian language and literature, Department of Persian Language and Literature, Payame Noor University (PNU) Tehran, Tehran, Iran
3 Assistant Professor of Persian language and literature, Department of Persian Language and Literature, Ilam University, Ilam, Iran
4 Associate Professor of Persian language and literature, Department of Persian Language and Literature, Payame Noor University (PNU) Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

   As a contemporary literary theory, intertextuality examines the presence of one text in another one. According to this theory, there is no independent text. Rather, all texts are derived from previous texts or texts of their time. Therefore, authors are not creators of their own works and take all their intellectual themes and beliefs from previous texts. By explaining and classifiying intertextuality, Gérard Genette brought it from a purely literary theory into the operational field and textual criticism. Due to the clear influence of sacred scripture on artistic and literary texts, gnostics and mystics have borrowed many of their intellectual sources from the Qurʾan as a supertext and a sacred text. Ain al-Quzat has used Qurʾanic intertextuality many times in his Tamhidat, and many of his intellectual, religious, and even literary sources can be traced and found in the Holy Qurʾan. The present study explores the Qurʾanic intertextuality in Tamhidat of Ain al-Quzat based on Gérard Genette's theory by a descriptive, analytical and comparative method using library sources. The result of this research shows that there is a strong and unbreakable link between the Qurʾan and Tamhidat in the form of explicit and implicit intertextuality, and the Qurʾan has left spiritual and linguistic influences in the mind and language of Ain al-Quzat and his Tamhidat. Qurʾanic intertextuality exists in explicit and implicit forms in Tamhidat, and the findings show that partial adaptation, lexical borrowing, and the implicit intertextuality of illusion prevail over other types. Considering the thinking governing Tamhidat, which is a mystical and interpretive book, requires authors to select pre-text in detail and analyze it in their own text in order to represent their desired result from the intertext according to the form and meaning of the Qurʾanic ayahs.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qurʾan
  • intertextuality
  • Tamhidat
  • Ain al-Quzat
  • Gérard Genette
  1. قرآن کریم
    1. آلن، گراهام. (1385). بینامتنیت. ویراست دوم. ترجمه پیام یزدانجو. تهران: نشر مرکز
    2. احمدی، بابک. (1387). ساختار و تأویل متن. چاپ دوازدهم.
    3. برتلس، یِوگِنی ادواردویچ. (1382). تصوف و ادبیات تصوف. چاپ سوم. ترجمه سیروس ایزدی. تهران: امیرکبیر
    4. پورجوادی، نصراله. (1363). عین القضات و امام محمد غزالی. معارف، شماره 3، ص36 – 33
    5. پورجوادی، نصراله. (1384). عین القضات و استادان او. چاپ دوم. تهران: اساطیر
    6. حلبی، علی اصغر. (۱۳۷۴). تاثیر قرآن و حدیث در ادب فارسی. تهران: اساتید
    7. خدابخشی، الهام. و دیگران. بینامتنیت قرآنی در طرب المجالس براساس نظریه ژرار ژنت. فصلنامه علمی پژوهش‌های ادبی - قرآنی، سال هفتم، شماره دوم (تابستان 1398)، صص 137 - 119
    8. راستگو، محمد. (1380). تجلی قرآن و حدیث در شعر فارسی. تهران: سمت
    9. راشد محصل، محمدرضا. (۱۳۸۰). پرتوهایی از قرآن و حدیث در ادب فارسی. مشهد: آستان قدس رضوی
    10. رحمتی، جمیله. (1391). دفتری در شور و دانایی (نگاهی گذرا بر تمهیدات عین القضات). مجله کتاب ماه دین، شماره 178، صص 30 - 25
    11. شفیعی­کدکنی، محمدرضا. (1392). زبان شعر در نثر صوفیه (درآمدی به سبک شناسی نگاه عرفانی)، تهران: انتشارات سخن
    12. شمیسا، سیروس. (1370). بیان. تهران: فردوس
    13. صباغی، علی. (1391). بررسی تطبیقی محورهای سه گانه بینامتنیت ژنت و بخش‌هایی از نظریه بلاغت اسلامی. فصلنامه پژوهش‌های ادبی، سال 9، شماره 38، صص 70 - 59
    14. عباسی، جلال. و محمد آهی. (1397). تحلیل روابط بینامتنی قرآن و غزل‌های صائب براساس نظریه ژنت. پژوهش‌های ادبی – قرآنی، سال ششم، شماره سوم، 153- 123
    15. قرائتی، محسن. (1383). تفسیر نور. چاپ یازدهم. تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن
    16. لویزان، لئونارد. (1384). میراث تصوف. ج 1. ترجمه مجدالدین کیوانی. تهران: نشر مرکز
    17. مجتبی، مهدی. (1388). از معنا تا صورت؛ طبقه بندی و تحلیل ریشه­ها، زمینه­ها، جریان‌ها، رویکردها، اندیشه‌ها و آثار مهم نقد ادبی در ایران و ادبیات فارسی. ج 2. تهران: سخن
    18. محمدزاده، فرشته. (۱۳۹۶). تحلیل بینامتنی شاهنامه و نوشته های تاریخی از سده پنجم تا میانه سده هشتم هجری بر مبنای ترامتنیت ژرار ژنت، دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد
    19. مختاری، مسروره. (۱۳۹۵). معرفت در سوانح العشاق و لمعات. پژوهش­های ادبی عرفانی، سال دهم، شماره دوم، پیاپی ۳۱، ص 120 – 91
    20. نامور مطلق، بهمن. (۱۳۸۶). ترامتنیت مطالعه روابط یک متن با دیگر متن ها. پژوهشنامه علوم انسانی، شماره ۶، ص 98 –83
    21. نامور مطلق، بهمن. (1394). درآمدی بر بینامتنیت. تهران: سخن
    22. نوپا، پل. (۱۳۷۳). تفسیر قرآن و زبان عرفانی. ترجمه اسماعیل سعادت. چاپ اول، تهران: نشر دانشگاهی
    23. همدانی، عین القضات. (1341). تمهیدات. مقدمه، تصحیح، تحشیه و تعلیق، عفیف عسیران. تهران: انتشارات دانشگاه تهران
    24. یلمه­ها، احمدرضا. و مسلم رجبی. (1396). تجلی آیات الهی در اشعار سنایی بر اساس بینامتنیت ژرار ژنت. پژوهش‌های ادبی قرآنی، دوره 5، شماره 2، صص 57- 37