معناشناسی رابطه «مالکیت » در قرآن کریم با تکیه بر نظریه استعاره مفهومی

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، الهیات (علوم قرآن و حدیث)، الهیات و معارف اسلامی، علامه طباطبایی (ره)، تهران، ایران

2 استاد، الهیات (علوم قرآن و حدیث)، الهیات و معارف اسلامی، علامه طباطبایی (ره)، تهران، ایران

3 دانشیار گروه زبان‌شناسی، دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

«مالکیت» رابطه‌ای یک سویه است که میان مالک و مملوک وجود دارد و در آن مملوک همواره قائم به مالک است. گستردگی بحث پیرامون این رابطه سبب شده است که دانشمندان علوم مختلف از دریچه‌های متفاوتی به آن بپردازند. یکی از علومی که می‌تواند در این زمینه راهگشا باشد، معناشناسی شناختی است که با کمک الگوهای شناختی زبان می‌تواند فرایند فهم این رابطه را تسهیل نماید.  به نظر می‌رسد مالکیت در زبان قرآن از الگوی استعاری تبعیت می­کند؛ الگویی که در آن، مفهومی عینی، ویژگی­های خود را بر مفهومی انتزاعی منطبق می‌کند تا درک آن را تسهیل نماید. بدین منظور از چارچوب نظریه استعاره مفهومی برای تحلیل روابط مالکیت در زبان قرآن بهره برده شده است.  هدف از به کارگیری استعاره مفهومی، سنجش و ارزیابی کارکردِ استعاری واژگان حوزه مبدأ در مفهوم‌سازی و توصیف حوزه انتراعی مالکیت در قرآن کریم می‌باشد تا از این رهگذر،  از یک سو کارکرد شناختی و تبیینی استعاره را در درک رابطه مالکیت نشان دهد و از سوی دیگر فرایند ساخت معانی ثانوی  و همچنین اَبعاد این رابطه انتزاعی را در قالب استعاره ترسیم نماید . برای دستیابی به این هدف، تمامی آیه‌ها با کلیدواژه‌های مربوط به مالکیت در واحد واژگانی و دستوری شناسایی، استخراج و در قالب نظریه استعاره مفهومی لیکاف و جانسون و در چارچوب زبان‌شناسی شناختی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است و در نهایت با توجه به معانی واژگان و تفاسیر، مفهوم آیات مربوطه، تبیین و تحلیلِ شناختی به دست آمده ارائه گردیده است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که استعاره‌ها کارکردی تبیینی دارند، نظامند هستند و بر پایه مجموعه ‌ای از تجربیات بشر شکل گرفته‌اند؛ از جمله می‌توان به روابط تجربی،  بنیان‌های فرهنگی اشاره کرد. با کشف لایه‌های معنایی جدید در پرتو استعاره مفهومی می‌توان به فهم دقیق‌تری از حوزه مفهومی مالکیت رسید که دستیابی به آن بدون بهره‌گیری از تحلیل شناختی امکان‌پذیر نیست.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Semantic Analysis of the Relation of Possession in the Holy Qurʾan Based on the Theory of Conceptual Metaphor

نویسندگان [English]

  • Zahra Movaẓebi 1
  • Ebrahim Ebrahimi 2
  • Shirin pourebrahim 3
1 PhD Student, Department of Qurʾanic and Hadith Sciences, Allameh Tabataba'i University,Tehran, Iran
2 Professor, Department of Qurʾanic and Hadith Sciences, Allameh Tabataba'i University, Tehran, Iran
3 Associate Professor, Department of Linguistics, Faculty of Persian Literature and Foreign Languages, Payame Noor University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Possession is a one-way relationship between the owner and the owned, in which the owned existence always depends on the owner. The diversty of debate has prompted scientists of different fields to address it from different approaches. Cognitive semantics is a vital science in this domain, which can facilitate the understanding of this relationship using cognitive patterns of language. It seems that ownership in the language of Qurʾan follows the metaphorical model in which an objective concept matches its characteristics to an abstract idea to facilitate understanding. Therefore, the theoretical framework of conceptual metaphor has been used to analyse ownership relations in the Qurʾanic language. The purpose of using a conceptual metaphor is to measure and evaluate the metaphorical function of the original words in the conceptualisation and description of the ownership domain in the Holy Qurʾan to show the cognitive and explanatory function of metaphor in understanding the relationship of ownership on the one hand and on the other hand, to draw the process of making secondary meanings and the dimensions of this abstract relationship through metaphors. To this end, all the ayahs with keywords related to ownership in the lexical and grammatical unit were identified, extracted and analysed based on Lakoff and Johnson's theory of conceptual metaphor and within the framework of cognitive linguistics. The results indicated that metaphors have an explanatory function, are systematic and have been formed based on human experiences; among which are the empirical relationships and cultural foundations. We can achieve a more accurate understanding of the conceptual domain of ownership by discovering new semantic layers regarding a conceptual metaphor, which is impossible without using cognitive analysis.

کلیدواژه‌ها [English]

  • the Holy Qurʾan
  • possession
  • cognitive semantics
  • theory of conceptual metaphor
  • metaphorical patterns

مراجع

  1. - قرآن کریم

    1. ابن درید، محمد بن حسن(1988 م‏)‏، جمهره اللغه، بیروت‏،‌ دار العلم للملایین‏.
    2. ابن سیده، على بن اسماعیل(‏1421 ه. ق‏)، المحکم و المحیط الأعظم‏، محقق / مصحح: هنداوى، عبدالحمید، بیروت‏، دار الکتب العلمیه.
    3. ابن فارس، احمد بن فارس(‏1404 ه. ق‏)، معجم مقاییس اللغه‏، محقق / مصحح: هارون، عبدالسلام محمد، ‏قم‏، مکتب الاعلام الاسلامی.
    4. ابن منظور، محمد بن مکرم(‏1414 ه. ق‏)، لسان العرب‏، بیروت، دار صادر.
    5. ابن‏کثیر، اسماعیل بن عمر(1419 ه.ق )، تفسیر القرآن العظیم( ابن کثیر)، محقق: شمس‏الدین، محمد حسین‏، لبنان- بیروت‏، دار الکتب العلمیه.
    6. ازهرى، محمد بن احمد(1421 ه. ق‏)، تهذیب اللغه، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی.
    7. افراشی، آزیتا(1395ش)، مبانی معنا شناسی شناختی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

    8...........(1397ش)، استعاره و شناخت، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

    9..........(1399ش)، معناشناسی و مطالعات قرآنی(مجموعه درس‌گفتارها)، به کوشش فروغ پارسا، تهران، انتشارات نگارستان اندیشه.

    1. امین، نصرت‏بیگم‏ (بی­جا)، تفسیر مخزن العرفان در علوم قرآن‏، [ بى جا]-[ بى جا] ، [ بى نا].
    2. آلوسی، محمود بن عبدالله(‏1415ه.ق )، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی‏،محقق: عبدالبارى عطیه، على، لبنان- بیروت‏ ، دار الکتب العلمیه‏.
    3. بیضاوى، عبدالله بن عمر(1418)، أنوار التنزیل و أسرار التأویل (تفسیر البیضاوى)، لبنان – بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
    4. پاکتچی، احمد(1393)، روش تحقیق با تکیه بر علوم قرآن و حدیث، تهران ، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع).

    14........... (1399ش)، معناشناسی و مطالعات قرآنی(مجموعه درس‌گفتارها)، به کوشش فروغ پارسا، تهران، انتشارات نگارستان اندیشه.

    15.........( 1399)، «اجاره»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج ششم، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران،  تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.

    16.ترمانینی،عبدالسلام(1984)، الزواج عند العرب فی الجاهلیه و الاسلام، دراسه المقارنه، کویت،  عالم المعرفه.

    1. جانسون، مارک (1400)، بدن در ذهن: مبنای جسمانی معنا، تخیل و استدلال، ترجمه جهانشاه میرزابیگی، چاپ پنجم، تهران، انتشارات آگاه.
    2. جفری، آرتور (1372)، واژه‌های دخیل در قرآن مجید، ترجمه فریدون بدره‌ای، چاپ اول، تهران، انتشارات توس.
    3. جوادی آملی، عبدالله(1385)، ادب فنای مقربان/ شرح زیارت جامعه کبیره، تحقیق محمد صفایی، چاپ سوم، قم، نشر: اسراء .
    4. ........... (1385)، تفسیر تسنیم، چاپ: پنجم، قم، مرکز نشر اسراء.
    5. جوهرى، اسماعیل بن حماد (1376 ه. ق)‏، الصحاح‏، محقق / مصحح: عطار، احمد عبد الغفور،‏ چاپ: اول‏، بیروت‏، انتشارات دار العلم للملایین.
    6. حسینى همدانى، محمد (1404 ه.ق)، انوار درخشان در تفسیر قرآن، چاپ: 1، تهران، انتشارات لطفی.
    7. حقی برسوی، اسماعیل بن مصطفى‏(بی­تا)، تفسیر روح البیان‏، چاپ: 1، لبنان- بیروت‏، ناشر: دار الفکر.
    8. راسخ‌مهند، محمد(1394ش)، درآمدی بر زبان شناسی شناختی: نظریه ها و مفاهیم، تهران، نشر سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها(سمت).
    9. راغب اصفهانى، حسین بن محمد (1374 ه.ش)، مفردات الفاظ قرآن ، چاپ: دوم، تهران. انتشارات مرتضوی.
    10. روشن، بلقیس، اردبیلی، لیلا (1392ش)، مقدمه‌ای بر معنا شناسی شناختی، تهران، نشر علم.
    11. زعفرانلو کامبوزیا، عالیه، حاجیان، خدیجه( 1389)، استعاره­های جهتی قرآن با رویکرد شناختی، فصلنامه علمی- پژوهشی نقد ادبی، س: 3، ش: 9.
    12. زلتان، کوچش(1399ش)، مقدمه‌ای کاربردی بر استعاره، ترجمه شیرین پور ابراهیم، چ:3، تهران، انتشارات سمت.
    13. زمخشرى، محمود بن عمر(1407 ه. ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل‏، مصحح: حسین احمد، مصطفى‏، لبنان- بیروت‏ ، چاپ: 3، انتشارات دار الکتاب العربی‏ .
    14. سبحانی تبریزی ،جعفر (1390)، منشور جاوید، قم، موسسه امام صادق (ع).
    15. شاه‏عبدالعظیمى، حسین(1363 ه.ش) ، تفسیر اثنى عشرى، تهران، چاپ: 1، نشر میقات .
    16. شبر، عبدالله(‏1410)، تفسیر القرآن الکریم( شبر)، چاپ: 2 ، قم‏،‌ موسسه دار الهجره.
    17. طباطبایى، محمدحسین(1374)، ترجمه تفسیر المیزان، چاپ: 5، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامى.
    18. طبرانى، سلیمان بن احمد (2008م)، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم( الطبرانى)،‌ چاپ: 1، ‏اردن- اربد ، ناشر: دار الکتاب الثقافی .
    19. طبرسى، فضل بن حسن(بی‌تا)، ترجمه تفسیر مجمع البیان‏، ترجمه و تصحیح: رسولى، هاشم‏، چاپ: اول، تهران‏، ‏نشر فراهانى.
    20. .......... (1375)، ترجمه تفسیر جوامع الجامع، چاپ: 1، مشهد مقدس، انتشارات آستان قدس رضوى، بنیاد پژوهشهاى اسلامى .
    21. ......... (1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏، مصحح: یزدى طباطبایى، فضل‏الله‏، رسولى، هاشم‏، چاپ: سوم ، تهران‏ ، نشر ناصر خسرو.
    22. طبری، محمد بن جریر (1412ه.ق)، جامع البیان فى تفسیر القرآن( تفسیر الطبرى)، چاپ اول، لبنان- بیروت ، ناشر: دار المعرفه .
    23. طریحى، فخر الدین بن محمد(1375 ه. ش‏)، مجمع البحرین‏، محقق / مصحح: حسینى اشکورى، احمد، ، چاپ: سوم‏، تهران‏ ، ناشر: مرتضوی‏ .
    24. طوسی، محمد بن حسن‏(بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن‏، مصحح: عاملى، احمد حبیب‏، ‏ چاپ: اول ، لبنان- بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
    25. طیب، عبدالحسین‏(1369ش)، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، چاپ: دوم، تهران، ناشر: اسلام.
    26. عسکرى، حسن بن عبدالله (1400ه.ق)‏، الفروق فی اللغه، چاپ: اول‏ ، بیروت‏، ناشر: دار الافاق الجدیده،
    27. علی، جواد( 1976م)، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، لبنان، دارالعلم للملایین.
    28. فرّوخ، عمر (1964)، تاریخ الجاهلیه ،‌ لبنان، چاپ اول، بیروت، دار النشر دار العلم للملایین.
    29. فخررازى، محمد بن عمر(1420ق) ،التفسیر الکبیر( مفاتیح الغیب)، ناشر: دار إحیاء التراث العربی‏.
    30. فراهیدى، خلیل بن احمد (1409)، العین‏ّ، چاپ: دوم‏ ‏، قم‏، ناشر: نشر هجرت .
    31. فیومى، احمد بن محمد (1414)، المصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى، چاپ: دوم‏ ،  قم‏ ،‏ ناشر: موسسه دار الهجره .
    32. قاسم زاده، حبیب الله(1379ش)، استعاره و شناخت، چ1، تهران،انتشارات فرهنگیان.
    33. قرشى، على اکبر(1371ه.ش)، قاموس قرآن‏، چاپ: ششم ، تهران‏ ، ‏ ناشر: دار الکتب الاسلامیه.‏
    34. مرتضى زبیدى، محمد بن محمد(1414 ه. ق‏)، تاج العروس‏، محقق / مصحح: شیرى، على، چاپ: اول‏، بیروت‏، ناشر: دار الفکر.
    35. مشکور ، محمد جواد(1357)، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی ج1، تهران، انتشارت بنیاد فرهنگ ایران.

    52.............. (1978)، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی ج2، تهران،   انتشارت بنیاد فرهنگ ایران.

    1. مصطفوى، حسن(1430ه.ق)، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم ، چاپ: سوم، بیروت-قاهره-لندن .
    2. مطهری، مرتضی(1384)، مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، چاپ: هفتم، تهران ، انتشارات صدرا.
    3. مغنیه، محمدجواد(1378ش)، ترجمه تفسیر کاشف‏، ناشر: بوستان کتاب قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
    4. مکارم شیرازى، ناصر (1371)، تفسیر نمونه، چاپ: 10، تهران، دار الکتب الإسلامیه .
    5. النجفی الجواهری، مجمد حسن (1362)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، محقق: آخوندی، علی، چاپ هفتم، بیروت، ناشر: دار احیاء التراث العربی .
    6. نغزگوی کهن، مهرداد، ملکی، ساسان (1398)، طرحواره­های مالکیت در زبان فارسی، نشریه پژوهش­های زبان­شناسی، سال یازدهم، ش: اول، صص 33-48 .
    7. نیلی پور، رضا(1398)، زبان شناسی شناختی(دومین انقلاب معرفت شناختی در زبان شناسی)، تهران، نشر هرمس.
    8. هادوی‌نیا، علی اصغر (1392)، تفسیر آیه‌های ربا با تکیه بر رویکردشناختی، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، سال سیزدهم، شماره 52.                 
    9. Gesenius, William (1906), A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, ed. F.A. Brown, Oxford: Clarendon Press..
    10. Lakoff, G. & Johnson, M (1980), Metaphors We Live By. Chicago: ChicagoUniversity Press.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار